جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ران

1 به‌شی كوردی// کۆلێژی پەروەردە // زانکۆی ڕاپەڕین

2 بەشی کوردی، کۆلێژی پەروەردە، زانکۆی ڕاپەڕین، ڕاپەڕین، عیراق

پوخته‌

ئەم توێژینەوەیە بە ناونیشانی (ڕۆڵی شێوەزاری ناوچەی پشدەر لە دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی وشەی زمانی كوردیدا)یە. زار و شێوەزارەكان ڕاستەوخۆ پێوەندییان بە بابەت و ڕووداوی ژیانی ڕۆژانەی تاكەكانی كۆمەڵەوە هەیە، ئاشكرایە شێوەزارە ناوچەییەكان ڕۆڵێكی بەرچاو لە دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی وشەی زمانەكان دەبینن، دیارە شێوەزاری ناوچەی پشدەریش لەبەرئەوەی فەرهەنگێكی وشەی دەوڵەمەندی هەیە وەكو شێوەزارێكی كرمانجی ناوەڕاستی گۆڤەری سلێمانی پڕیەتی لە چەندان كەرەستەی خاوی وشەی زمانی كوردی كە ڕۆڵی دەبێت لە دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی وشەی زمانی كوردیدا. ڕوونكردنەوەو ناساندنی فەرهەنگی دەوڵەمەندی وشەی شێوەزارەكە، لەڕووی شێوازی گۆكردن و بەكارهێنانی وشەكان و جیاكردنەوەی وشەی شێوەزارەكە بەپێی بەشەكانی ئاخاوتن و زمانپاراوی تاكەكانی ناوچەكە، هەروەها خستنەڕووی لایەنە جیاجیاكانی شێوەئاخاوتنی پشدەر لە دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی وشەی كوردیدا.




ڕێبازی توێژینەوەكە وەسفی – شیكارییە، نموونەكان لە زاری كرمانجی ناوەڕاست و  گۆڤەری  ناوچەی پشدەر وەرگیراون. توێژینەوەكە جگە لە پێشەكی و ئەنجام و لیستی سەرچاوەكان، بەسەر دوو بەشی سەرەكیدا دابەشكراوە، لەبەشی یەكەم و تەوەرەی یەكەمدا پوختەیەك دەربارەی زمان و زار بەگشتی خراوەتە ڕوو، دواتر لەتەوەری دووەمدا هۆی سەرهەڵدان و زۆربوونی زار لە زماندا ڕوونكراوەتەوە، هەروەها لە تەوەری سێیەمدا باس لە هۆیەكانی دروستبوونی زارەكانی زمانی كوردی كراوە، هەروەها لە تەوەری چوارەمدا پێوەندی نێوان زمان و و زار و لەتەوەری پێنجەمدیشدا جیاوازی نێوانیان ڕوونكراوەتەوە، لە كۆتا تەوەری بەشی یەكەمدا باسی جۆرە جیاجیاكانی زار لە زماندا كراوە. لە بەشی دووەمیشدا بە درێژی باسی ڕۆڵی شێوەزاری ناوچەی پشدەر لەدەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی وشەی زمانەكەدا كراوە، بەشێوەیەك كە سەرەتا لە تەوەری یەكەمدا پوختەیەك دەربارەی جوگرافیای ناوچەكە خراوەتە ڕوو، لە تەوەری دووەمدا پوختەیەك دەربارەی فەرهەنگ خراوەتە ڕوو، لە تەوەری سێیەمدا هۆكارە جیاجیاكانی دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگ ڕوونكراوەتەوە، هەروەها لە تەوەری چوارەمدا ڕێگاكانی هاتنە ناوەوەی وشە بۆ ناو فەرهەنگ ڕوونكراوەتەوە، دواتریش زۆر بە پوختی جیاوازی نێوان زارە ناوچەیی و كۆمەڵایەتیەكان كراوە، ڕۆڵی زارە ناوچەییەكان لە دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگدا بەدرێژی ڕوونكراوەتەوە، هەروەها لە دوا تەوەری بەشی دووەمیشدا نموونەی پڕاكتیكی شێوەزاری فەرهەنگی وشەی زمانەكە ڕوونكراوەتەوە، كۆتایی توێژینەوەكەش بە خاڵەكانی ئەنجام و لیستی سەرچاوە بەكارهاتووەكان هاتووە.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

ناونیشانی توێژینه‌وه‌ [English]

The Role of Pishdar District Dialect in Enriching Kurdish Lexicon Dictionary

نوسه‌ران [English]

  • Rabar kakarash 1
  • Hamza Hussein Hama hama 2

1 به‌شی كوردی// کۆلێژی پەروەردە // زانکۆی ڕاپەڕین

2 Kurdish Department, College of Education, University of Raparin, Iraq

پوخته‌ [English]

This study, 'The Role of Pishdar District Dialect in Enriching Kurdish Lexicon Dictionary' discusses the relation among dialects and the breadth of vocabulary in Pishdar District for enriching Kurdish dictionary because the relation between dialects and a language; is the relation between a part to the whole.
It can be said that a dialect is a different way of speaking in society that is used in a language and by the people of a certain region as a means of communication. However, in a dictionary words of a language are recorded so that they can be preserved. A dictionary is also a reference book containing the lexicon of a certain language arranged in a particular way for stating and explaining the meaning(s) of all the words.
It is obvious that dialects are bases for constituting every language. Based on the long relation that has been there between linguistics and lexicography, each word in a language that is used in a special occasion for communication expressing a purpose, whether recorded in a dictionary or not, leads to enriching the dictionary of the language.
This study, in addition to the introduction, conclusion, and the references list, consists of two major parts. In the first section of part one, a brief introduction is given to define languages and dialects. In the second section, reasons behind the appearance and multiplication of dialects in languages are explained. In the third section, the basic reasons behind the appearance of Kurdish language are discussed. The fourth section states the important relations between a language and its dialects, and then their differences are explained. In the sixth section, various types of languages are discussed.
In the second part, the geography of Pishdar District is explained briefly. In the second section, a definition is given for dictionaries, followed by reasons for enriching a dictionary in the following section. In section four, ways in which words find their way into dictionaries are explained, and then the differences between regional and social dialects are discussed briefly. In the sixth section of this second part, the roles of social dialects in enriching a dictionary are stated. In the final section, the practical examples for the Pishdar District lexicon and their evident role in enriching Kurdish language dictionary are stated.
The study ends with conclusions and the references list

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان [English]

  • Language
  • Dialect
  • sub Dialect
  • Accent
  • Lexicon word
بە زمانی کوردی:
١. ئەوڕەحمانی حاجی مارف، (١٩٧٥)، وشەی زمانی كوردی، گۆڤاری كۆڕی زانیاری كورد، بەغدا.
٢. ئیبراهیم ئەمین باڵدار، (١٩٩٢)، الف و بێ، مطبعة الساحة العامة، بغداد.
٣. احمد محمود خلیل، (٢٠١٠)، مێژووی كورد لە شارستانیەتی ئیسلامدا، و: زرار علی، چاپی یەكەم، چاپخانەی پەیوەند، سلێمانی.
٤. بەدران ئەحمەد حبیب، (٢٠٠٥)، فەرهەنگی زاراوەگەلی ڕاگەیاندن، ئینگلیزی - كوردی – عربی، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر.
٥. بەكر عومەر علی، (٢٠٠٠)، میتافۆڕ لە ڕوانگەی زمانەوانییەوە، نامەی دكتۆرا، كۆلێژی زمان، زانکۆی سلێمانی.
٦. بەكر عومەر علی و شێركۆ حمە ئەمین (٢٠٠٦)، زار و شێوەزار، چاپی یەكەم، چوارچرا، سلێمانی.
٧. تابان محەمەد سعید، (٢٠٠٨)، گەشەسەندن و پوكانەوەی گەنجینەی وشە لە زمانی كوردیدا، نامەی ماجستێر، كۆلێژی زمان، زانكۆی سلێمانی.
٨. حسین محمد عزیز، (٢٠٠٥)، سەلیقەی زمانەوانی و گرفتەكانی زمانی كوردی، چاپی دووەم، سلێمانی.
٩. ڕەفیق سابیر، (٢٠٠٨)، بەستانداردكردنی زمانی كوردی و ئەلف و بێی كوردی، چاپی یەكەم، دەزگای سەردەم، سلێمانی.
١٠. ڕەفیق شوانی (٢٠٠١)، چەند بابەتێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، دەزگای موكریان، هەولێر.
١١. ڕەفیق شوانی، (١٩٩٨)، كاریگەری بزوتنەوەی كورد و فراوانبوونی فەرهەنگی وشەی زمانی كوردی، گ: كاروان، ژ. (١٢٧).
١٢. ڕۆژان نووری عەبدوڵڵا،(٢٠٠٧)، فەرهەنگی زمان و زاراوەسازی كوردی، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی.
١٣. سەلام ناوخۆش و نەریمان خۆشناو، (٢٠٠٩)، زمانەوانی، بەرگ: (یەكەم ، دووەم، سێیەم)، چاپی یەكەم، چاپخانەی منارە، هەولێر.
١٤. عەبدوڵڵا رسول عەبدوڵڵا، (٢٠١٣)، عەشیرەتی مەنگوڕ، ئینستیتۆی كورد و و كوردستان، چاپی یەكەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.
١٥. عەبدوڵڵا غفور محمد، (2000)، جوگرافیای كوردستان، چاپی دووەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر.
١٦. علی خدر علی، (٢٠١١)، ژیانی بناری قەندیلی جاران، چاپی یەكەم، كتێبخانەی گشتی، سلێمانی.
١٧. عبدالمحسن بنی ویس علی، (١٩٨٧)، چەند زاراوەیەكی ڕەسەن، گ: ڕۆشنبیری نوێ، ژ (١١٤).
١٨. فوئاد حمە خوڕشید، (١٩٨٥)، زمانی کوردی – جوگرافیایی دیالێکتەکانی، چاپخانەی افاق عربیة، بەغدا.
١٩. قەیس كاكل تۆفیق، (٢٠٠٧)، ئاسایشی نەتەوەیی و پلانی زمان، چاپی یەكەم، دەزگای ئاراس.
٢٠. كامل حسن البصیر، (١٩٧٩)، زاراوەی كوردی، چاپخانەی زانكۆی سلێمانی.
٢١. مەلا علی ئەبوبەكرێ، (٢٠٠٤)، مردووەژی، چاپی یەكەم، سەنتەری سەهەند، سلێمانی.
٢٢. محمد معروف فتاح، (١٩٨٥)، شێوازی ئاخاوتن لەناو ئافرەتانی سلێمانیدا، گ: ڕۆشنبیری نوێ، ژ. (١٠٧).
٢٣. محمد معروف فتاح، (١٩٩٠)، زمانەوانی، كۆلێژی ئاداب، زانكۆی سەلاحەددین.
٢٤. محمد محوی، (٢٠٠٩)، مۆڕفۆلۆجی و بەیەکداچوونی پێکهاتەکان، بەرگی یەکەم، سلێمانی.
٢٥. نەریمان عەبدوڵڵا خۆشناو و ئیدریس عەبدوڵڵا، (٢٠٠٩)، كوردۆلۆجی، چاپی یەكەم، چاپخانەی منارە، هەولێر.
٢٦. یوسف شەریف سعید، (٢٠٠١)، كۆمەڵێ‌ نووسەر تایبەت بە سیمیناری فەرهەنگی، گ: نووسەری نوێ، ژ. (١٩)، وەزارەتی ڕۆشنبیری، هەولێر.
بە زمانی عەرەبی:
٢٧. ابراهيم انيس، (١٩٧٢)، من أسرار اللغة، الطبعة الرابع، الانجلو، القاهرة.
٢٨. حاتم صالح الضامن، (١٩٩٠)، علم اللغة، المطبعة التعلم العالي، الموصل
٢٩. حسام البهناوي، (٢٠٠٤)، العربية النصحي و لهجاتها، الثقافة الدينية، القاهرة.
٣٠. عبدالستار طاهر شريف، (١٩٨٧)، الذخيرة اللغوية عند الطفل الكردي في منطقة كردستان، دار الثقافة الكردية، بغداد.
٣١. علي عبدالواحد الوافي، (١٩٩٦)، نشأاللغة عند الانسان وانطفل، مكتبة غريب، قاهرة.
٣٢. محمود السعران، (١٩٨٥)، اللغة والمجتمع، المطبعة الاهلية، بنغازي.
٣٣. محمد حسين عبدالعزيز، (١٩٨٣)، مدخل الي علم اللغة، دار النمو.
٣٤. محمد علي الخولي، (١٩٨٢)، معجم علم اللغة النظري - مكتبة لبنان، بيروت.
٣٥. نايف خرما، (١٩٨٧)، أضوا‌و علي الدراسات اللغوية المعاصرة، كويت.
چاوپێكەوتن:
٣٦. حەمەد عەوڵا وسوو، فۆلکلۆر، هەڵشۆ، 12/7/2022).
٣٧. علی احمد رسول، سەنگەسەر، 3/7/2022.
٣٨. محمد محمود ملا، ژاراوە، 18/7/2022.
٣٩. محمد علی عەبدوڵڵا، قەڵادزێ‌، 14/7/2022.
٤٠. (وەسمان علی ڕەسو، فۆلکلۆری ناوچەی پشدەر، ئیسێوە، 28/6/2022)