نوسه‌ران

1 Department of Kurdish Language, College of Education and Languages, University of Charmo, Sulaymaniyah,Kurdistan Region, Iraq

2 Department of Kurdish Language, College of Languages, University of Sulaimani, Sulaymaniyah, Kurdistan Region, Iraq

پوخته‌

ئەم باسە، لە ژێر ناونیشانی (ئەنفال- شوناس و ڕەهەندی مێژوویی و دەرهاویشتەکانی)، لێکۆڵینەوەیەکی ناساندن و ڕەخنەیییە دەربارەی ئەنفال و کارکردن و تێڕوانینی ئێمەی کورد بۆ ئەنفال وەک تراژیدیایەک کە بەشێکە لە مێژوومان، ئەوەی لەم باسەدا ویستوومانە کاری لە سەر بکەین، سەرەتا دەرخستنی شوناسی هەمەلایەن و ڕەهەندی جیاوازی ئەنفالە، بۆ ئەم مەبەستەیش هەر یەک لە باسە پێوەندیدارەکانی بە ئەنفالەوە لە ژێر ناونیشانەکانی (پێناسی ئەنفال، ڕەهەندی زمانی، ڕەهەندی زاراوەیی، ئەنفال و ئایین، قوربانییانی ئەنفال، ڕزگاربووانی ئەنفال، نەوەکانی ئەنفال، شایەتحاڵەکان، تاقانەکان، گۆڕی بە کۆمەڵ، بیابان، بێسەروشوێنکردن، ئۆردووگای زۆرەملێ، بەعس -سەدام حسێن عەلی حەسەن مەجید-، جاش و موستەشار، شۆڕش –پێشمەرگە و پارتیزانی) خستوەتە ڕوو، لەگەڵ ناساندنیاندا بۆچوونی خۆیشمان تێکهەڵکێش کردوە. بۆ پتر خستنەڕووی ئەم شوناسە گرینگیمان بە ڕەهەندی مێژوویی تراژیدیاکە داوە و هەوڵمان داوە بە تێگەییشتن لە پێوەندییەکانی نێوان ئەنفال و کاتی ڕوودان، ئەنفال و شوێنی ڕوودان، سەردەمی ڕوودانی تراژیدیای ئەنفال بە باسکردنی دۆخی کورد و عێراق و پێوەندییان بە جیهانەوە، ئەم ڕەهەندی مێژوویییەی تراژیدیای ئەنفال ڕوون بکەینەوە، پاشان بە دەرخستنی شوناس و ڕەهەندە مێژوویییەکانی بەرەو کۆمەڵێک دەرهاویشتەی ئەو کارەساتە ڕۆیشتووین، کە کارکردنی ئێمەی کورد لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ڕووناکبیرییەوە بەرهەمی هێناوە، دەرهاویشتەکانیش لە کۆمەڵێک کارکردنی هەڵەوە بە ئەنفال وەک چەمک و کەیس و بابەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و... هتد دەست پێ دەکات لە ژێر ناونیشانەکانی (ڕەخنەی شەرمن لە عەرەب و ئایین، گلەیی و گازندە لە حکوومەت، بۆڵەبۆڵ و قسەی بێ بەها و مانا، بازرگانیکردن، پۆست و پلەوپایە، هەڵبژاردن، حزبایەتی، پاککردنەوەی ڕابردووی خراپ) دەردەکەوێت، 

١- ئەحمەد کاکە مەحموود ، تەفسیری ڕامان لە مانا و مەبەستەکانی قورئان، چاپی یەکەم، نەشری ئیحسان، تاران، 2007.
٢- ئەسعەد جەباری ,ئەنفال لە میدیاکانی بەعسدا، چاپی یەکەم، دەزگای ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان،سلێمانی, 2015.
٣- ئەلبێرت عیسا(د)، خوێندنەوەی بەعس بۆ فاشیزمی مێژووی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕوون، سلێمانی، 2004.
٤- بەختیار عەلی، چێژی مەرگدۆستی، پرۆژەی کۆکردنەوەی کۆی بەرهەمە تیۆرییەکان, بەرگی     یەکەم،چاپی دووەم، ناوەندی ڕۆشنبیری و هونەری ئەندێشە، چاپخانەی تاران، 2015.
٥- تەها سلێمان، تاوانی ئەنفال- زانیاری و دیکۆمێنت، چاپی یەکەم، دەزگای لێکۆڵینەوە بۆ  جینۆساید و ئەنفال، سلێمانی، 2015.
٦- ڕەحمان نەقشی (کۆکۆدنەوە و ئامادەکردن)، پێشمەرگە نیشانەی بەرخۆدانی میللەتێکە، کۆمەڵێک بابەت و نووسراوە بە بۆنەی ڕۆژی هەڵکردنی ئاڵا و پێشمەرگە، 2016.
٧- ڕەحیمی قازی(د)، پێشمەرگە (ڕۆمان)، چاپی سێیەم ، دەزگای ئاراس بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە،هەولێر، 2008.
٨- عارف قوربانی (ئامادەکردن و چاوپێکەوتن)، تەیموور تاکە ڕزگاربووی گۆڕی بە کۆمەڵی ژن و مناڵە ئەنفالکراوەکان، چاپی یەکەم، چاپخانەی کارۆ، سلێمانی، 2013.
٩- عەدالەت عومەر ساڵح، ئەنفال و ئافرەتی کورد، چاپی یەکەم، چاپخانەی ئاراس، هەولێر،2008.
١٠- کەنداڵ قاسملۆ و هەندێکی تر، گەلێکی پەژمووردە و نیشتیمانێکی پەرت، چاپی یەکەم، ئێران،   1998.
11- کۆمەڵێک نووسەر (نووسین و وەرگێڕان)، کێشەی سوبێکت، کتێبی یەکەمی گروپی نێگەتیڤ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی, ٢٠١٤.
12- مەلا محەممەدی کۆیی(مەلای گەورە)، تەفسیری کوردی لە کەلامی خوداوەندی، بەرگی سێیەم،  دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، سلێمانی، 2009.
13- مەهاباد قەرەداغی، کاریگەرییە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەنفال، توێژینەوەیەک بۆ بەجینۆسایدناساندنی گەلی کورد، لە بڵاوکراوەکانی وەزارەتی ڕۆشنبیری، هەولێر، 2008.
14- میدڵ ئیست وۆچ (ئامادەکردن)، جینۆساید لە عێراق و پەلاماری ئەنفال بۆ سەر کورد، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: سیامەندی موفتی زادە، چاپی یەکەم، چاپخانەی خاک، سلێمانی، ساڵی 1999.
15- میدڵ ئیست وۆچ(ئامادەکردن)، جینۆساید لە عێراقدا، پەلاماری ئەنفال بۆ سەر کورد، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق، چاپی یەکەم، بەڕێوەبەرایەتیی خانەی وەرگێڕان،سلێمانی 2004.    
16- ناسری سوبحانی، بەندایەتی، پوختەی 13 شریتی بەندایەتی، چاپی سێیەم، دەزگای بەرهەم بۆ بڵاوکردنەوەی بەرهەمەکانی سوبحانی، سلێمانی، 2007.
17- ناسری سوبحانی، خوداناسی، ئامادەکردنی: ئارام محەمەد و ئیسماعیل باقی، چاپی یەکەم،   سلێمانی، 2011.
18- نەوشیروان مستەفا ئەمین، خولانەوە لە ناو بازنەدا- دیوی ناوەوەی ڕووداوەکانی کوردستانی عێراق1985-1988، چاپی دووەم, چاپخانەی خاک, سلێمانی, 1999.       
19- نیزامەدین عەبدولحەمید، تەفسیری گوڵشەن، بەرگی یەکەم، چاپی دووەم، بڵاوکراوەی نەشری    ئیحسان، تاران، 2007.
20- هەژار عەزیز سورمێ‌، کورد و جینۆساید و ئیبادەکردن... هەڵوێستی یاسای نێودەوڵەتی، چاپی   یەکەم چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، 2006.
21- یوسف دزەیی، ئەنفال، کارەسات، ئەنجام و ڕەهەندەکانی، چاپی یەکەم، دەزگای توێژینەوە و    بڵاوکردنەوەی موکریانی، هەولێر، 2001.