جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ران

1 کۆلێژى پەروەردەى شارەزوور, زانکۆى هەڵەبجە

2 کۆلێژى پەروەردە , زانکۆى گەرمیان

پوخته‌

ئیتیمۆلۆژیی (ڕیشەناسیى)، زانستێکە بۆ لێکدانەوە و شیکردنەوەى وشەکانە لە ڕوانگەى مێژووییەوە، هەروەها دیاریکردنى ئەو گۆڕانانەى، کە بە درێژایى مێژوو بەسەر وشەکاندا هاتووە، لەم توێژینەوەدا هەوڵدەدرێت شیکردنەوەیەکى ئیتمۆلۆژییانەى زانستیى، بۆ هەندێک لە چاوگە ئەلفییەکانى زمانى کوردیی بکرێت، (چونکە لە دوو توێى توێژینەوەیەکدا ناتوانرێت هەموو چاوگە ئەلفییەکان بخرێنە ڕوو، هەروەها مەرج نییە هەموو چاوگە ئەلفییەکان ڕەگ و ڕیشەیان هەبێت)، تەنیا ئەو چاوگانەى، کە ڕەگ و ڕیشەى هاوبەش و کۆنیان هەیە دەخرێنە ڕوو، هەوڵدەدرێت ڕەگ و ڕیشە و بنەڕەتى وشەکان بخرێنەڕوو، چاوگ وشەیەکە، کە واتاى بنەڕەتیی کردار دەگەیەنێت، بەڵام وەک کردار کات و کەس و ژمارە دیاریناکات، هەر لەبەرئەمە چاوگ بە بەشێک لەناو دادەنرێت، لەم توێژینەوەدا گرنگترین ئەو گۆڕانانەى کە بەسەر چاوگەکەدا هاتووە دەخرێنەڕوو،  بۆ ئەم مەبەستەش دەگەڕێینەوە بۆ هەریەکێک لە زمانانى هیندۆئەوروپى و سانسکریتى و خێزانە زمانە ئێرانییەکان لە قۆناغە مێژووییە جیاوازەکاندا، بەو پێیەى، کە زمانە ئێرانییەکان یەک خێزان پێکدەھێنن، کە لەیەک ڕەگ و ڕیشەی ھاوبەش جیابوونەتەوە. بوونی وشەی ھاوبەش و نزیکیی پێکھاتە ڕێزمانییەکانی ئەم زمانانە، خزمایەتیی ڕەگەزیی و نەژادییان دەردەخات. زمانە ئێرانییەکان لقێکن لە گروپی (زمانە ھیندۆ-ئێرانییەکان)، کە ئەوانیش سەر بە بنەماڵەی (زمانە ھیندۆ-ئەوروپاییەکانن). زمانە ئێرانییەکان بەچەند سەردەم و بارودۆخێکی جیاوازدا ڕۆیشتوون، جیاوازیی نێوان ئەو سەردەمانەش بە سێ قۆناغ دیاریکراوە: (قۆناغی کۆن، قۆناغی ناوەڕاست، قۆناغی نوێ)، لەم توێژینەوەدا لە قۆناغى کۆن زمانانى (فارسیى کۆن و ئاڤێستا) وەرگیراوە، هەندێک جاریش وشەکان لەم دوو زمانەشدا بەجێنەماون، بەڵام سود لە قۆناغى کۆنتر بینراوە (زمانى ئێرانیى کۆن)، هەروەها لە قۆناغى ناوەڕاستدا وشەکانى زمانە ڕۆژئاواییەکان وەرگیراون (پەهلەویى ساسانى، پەهلەویى ئەشکانى)، لە قۆناغى نوێشدا وشەکانى زمانەکانی کوردیی و فارسی بە نموونە وەرگیراون، زمانی کوردیی سەر بە لقی ڕۆژئاوایە، زمانی فارسیش سەر بە لقی باشووری ڕۆژئاوایە (ڕۆژئاواى ئێرانی کۆن)، بەهەمان شێوە سود لە زمانى سانسکریتیش وەرگیراوە، بەو پێیە لقێکە لە زمانە هیندۆ ئەوروپییەکان و خزمایەتى و نزیکایەتیی هەیە لەگەڵ زمانە ئێرانییە کۆنەکاندا.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

  • بە زمانى کوردیی

    • ئانتونى ئارلاتو (٢٠١٣)، بەراییەک بۆ زمانناسى مێژوویى، و: مەهدى سەنەندجى، چاپخانەى خانى، دهۆک.
    • ئەوڕەحمانى حاجى مارف (٢٠٠٠)، ڕێزمانى کوردى، بەرگى یەکەم (وشەسازى)، بەشى پێنجەم: کردار، دەزگاى سەردەم، سلێمانى.
    •  دارا حمید محمد (2013)، هەندێ لایەن لە تیۆرییەکانى زمان، چاپخانەى گەنج، سلێمانى.
    • ڕەشید کرمانج (٢٠٠٧)، ڕیشەناسى، وەرزنامەى زانستى- لێکۆڵینەوە "کۆڕى زانستى زمانى کوردی – ئێران"، ساڵى یەکەم، ژمارە (٣).
    • ڕەفیق شوانى (٢٠٠١)، چەند بابەتێکى زمان و ڕێزمانى کوردى، چاپخانەى وەزارەتى ڕۆشنبیرى، هەولێر.
    • ڕەفیق شوانى (٢٠٠٨)، ئەو وشانەى لە چاوگەوە وەردەگیرێن، چاپخانەى خانى، دهۆک.
    • ڕەفیق شوانى (٢٠١١)، وشەسازى زمانى کوردى، هەولێر.
    • شاسوار هەرشەمی (٢٠٠٩)، هەندێک زانیارى گشتى لەبارەى زمانەوە، چاپخانەى ڕەنج، سلێمانى.
    • شێخ محەمەدى خاڵ (٢٠٠٥)، فەرهەنگى خاڵ، چاپى دووەم، چاپخانەى وەزارەتى پەروەردە، هەولێر.
    • صدیق صفى زادە (بورەکەیى) (١٣٨٠)، فرهنگى بورەکەیى کردى – فارسى، چاپخانەى ماهرنگ فجر، تهران.
    • عەبدوڵڵا ئیبراهیم زادە (٢٠١٤)، فەرهەنگى ڕامان، ئاڵمان.
    • عەبدوڵڵا ئیبراهیمى (٢٠١٢)، فەرهەنگى فارسى-کوردى کاوە، چاپخانەى ئاراس، هەولێر.
    • فاروق عومەر سدیق (٢٠١٥)، ڕەچەڵەکى وشە و پەلهاویشتنى، چاپخانەى نارین، هەولێر.
    • فاروق عومەر سدیق (٢٠١٦)، لەدایکبوونى وشە، چاپى دووەم، چاپخانەى تاران- پەنجەرە.
    • ک. ک. کوردۆیێف (١٩٨٤)، ڕێزمانى کوردى، و: کوردستان موکریانى، هەولێر.
    • کوردستان موکریانى (٢٠٠٨)، سەردەمانى زمانى کوردى و کۆمەڵە زمانانى ئێرانى، چاپخانەى ئاراس، هەولێر.
    • کۆڕى زانیارى کورد (١٣٩٦)، ڕێزمانى ئاخاوتنى کوردى، انتشارات کردستان، سنە.
    • نوورى عەلى ئەمین (٢٠١٣)، ڕێزمانى کوردى، چاپى سێهەم، چاپخانەى شەهاب، هەولێر.
    • نەریمان عەبدوڵڵا خۆشناو (٢٠١٥)، ڕێزمانى کوردى، چاپى حەوتەم، چاپخانەى ڕۆژهەڵات، هەولێر.
    • نەریمان عەبدوڵڵا خۆشناو (٢٠١٦)، زمانەوانى کارەکى، بەرگى دووەم، چاپخانەى ڕۆژهەڵات، هەولێر.
    • نەسرین فەخرى و کوردستان موکریانى (١٩٨٢)، ڕێزمانى کوردى، چاپخانەى زانکۆى سەلاحەدین، هەولێر.
    • هەژار (١٣٩٦)، فەرهەنگى هەنبانە بۆرینە، سروش، تهران.
    • وریا عومەر ئەمین (٢٠٠٩)، ئاسۆیەکى ترى زمانەوانى ، بەرگى یەکەم، چاپى دووەم، دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى ئاراس، هەولێر.

    بەزمانى فارسى:

    • احمد رضا قائم مقامى (١٣٩٤)، ریشەناسى و زبان فارسى (مقدمات) فرهنگ نویسى ویژە نامە فرهنگستان، جلد نهم، شمارە پیاپى:٩
    • آنتونی آرلاتو(1373)، درآمدی بر زبانشناسی تاریخی، ترجمه: یحیی مدرسی، چاپ دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران.
    • باخان عبدالرحمن (١٣٩٥)، بررسى توصیفى-تطبیقى ساخت فعل در زبانهاى کردى سورانى و پهلوى ساسانى، پایاننامە، دانشگاه تهران.
    • بلومفیلد (١٣٧٩)، زبان، ترجمە على محمد حق شناس، مرکز نشر دانشگاهى، تهران.
    • بهرام فرەوشى (١٣٩٠)، فرهنگ زبان پهلوى، چاپ ششم، مؤسسە انتشارات دانشگاه تهران.
    • پاول هرن و هاینریش هوبشمان (١٣٩٤)، فرهنگ ریشەشناسى فارسى، ترجمە: جلال خالقى مطلق، مهر افروز، اصفهان.
    • پرویز ناتل خانلری (1395)، تاریخ زبان فارسی، چاپ دهم، فرهنگ نشر نو، تهران.
    • جنگیز مولایى (١٣٨٧)، راهنماى زبان فارسى باستان (دستور زبان، گزیدە متون، واژەنامە)، چاپ دوم، مهرنامگ، تهران.
    • حسن احمدی گیوی و حسن انوری (١٣٩٤)، دستور زبان فارسی، چاپ چهارم، انتشارات فاطمی، تهران.
    • حسن رضائى باغ بیدى (١٣٨٥)، راهنماى زبان پارتى (پهلوى اشکانى)، چاپ دوم، ققنوس، تهران.
    • حسن رضائى باغ بیدى (١٣٩١)، مقدمات زبان سانسکریت، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلام، تهران.
    • حسن رضائی باغ بیدی(1388)، تاریخ زبانهای ایرانی، چاپ دوم، مرکز دائرة المعار ف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی)، تهران.

     

     

    • دیویدنیل مکنزی (1390)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه: مهشید میرفخرایی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
    • رحمان بختیارى (١٣٩٠)، ریشەناسى عامیانە جاى نام هاى ایرانى (جعل تاریخ و هویت)، دو فصلنامە علمى- پژوهشى زبان پژوهى دانشگاه زهرا، سال سوم، شمارە (٥).
    • رولاند.گ. کنت، (1391)، فارسی باستان(دستور زبان، متون، واژه نامه)، ترجمه: سعید عریان، انتشارات علمی، تهران.
    • ژاله آموزگارو احمد تفضلی ( 1392)، زبان پهلوی و ادبیات و دستور آن، چاپ هشتم، انتشارات معین، تهران.
    • شهناز بیگى بروجنى (1387)، اتیمولوژى نام واژەهاى جغرافیایی ایران در سفرنامەها و منابع تاریخى، چهارمین کنفرانس یکسان سازى نامهاى جغرافیایی.
    • فرخ حاجیانى (١٣٨٦)، بررسى ریشەشناختى منتخبى از واژگان گویش بوشهرى، مجلە علوم اجتماعى و انسانى دانشگاه شیراز، شمارە چهارم.
    • محسن ابوالقاسمى (١٣٧٣)، مادەهاى فعلهاى فارسى درى، تهران.
    • محسن ابوالقاسمى (١٣٩٣)، ریشەناسى (اتیمولوژى)، چاپ پنجم، انتشارات ققنوس، تهران.
    • محسن ابوالقاسمی(1396)، تاریخ زبان فارسی، چاپپانزدهم، سازمان مطالعە و تدوین کتب علوم انسانى، دانشگاههاى (سمت)، پژوهشکدە تحقیق و توسعە علوم انسانى، تهران.
    • محمد حسن دوست (١٣٩٥)، فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، جلد، ١، ٢، ٣، ٤، ٥، نشر آثار، تهران.
    • مرى بویس (١٣٨٦)، فهرست واژگان ادبیات مانوى در متن هاى پارسى میانە و پارتى، بندهش، تهران.
    • مهدى فدائى مهربانى (١٣٨٧)، نقدى بر جایگاه اتیمولوژى در روش شناسى احمد فرید، دو فصلنامە علمى-پژوهشى "پژوهش زبان و ادبیات فارسى"، شمارە دهم.
    • یدالله منصوری (1384)، بررسی ریشه شناختی فعلهای زبان پهلوی، اثار، تهران.
    • ماجد مردوخ روحانى (١٣٩٠)، فرهنگ دانشگاه کردستان، دانشگاه کردستان، سنندج.

     

    بە زمانى بیانى:

     

    • A.v.w. Jackson ( 2014), Avesta Grammar and reader,asatir, Tehran.
    • B.Gharib (1995), Sogdian Dictionary(sogdian-persian-English), Tehran.
    • Barbara Ann kipfer (1984), work book on lexieography, university of Exeter.
    • Christian Bartholomae (1961), Altiranisches Wörterbuch, Berlin.
    • H. Baily (1979), Dictionary of khotan saka, Cambridge.
    • Henrik Samuel Nyberg (1974), A Manual of  Pahlavi, Wiesbaden.
    • J. pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches, wörterbuch, Bern- stuttgurt.
    • M. Mayrhofer (1980), kurzgefasstes etymologisches- wörterbuch des Altindischen, Heidelberg.
    • Mary Boys (1977), Acta Iranica A word list of Manichchaean  Middle Persian and Parthian, 9a , Leiden.
    • Roland G.kent (1953), old Persian (Grammer- Text- Lexicon), New Haven.