جۆری توێژینهوه : Original Article
نوسهران
بهشى جوگرافیا، کۆلێژى پهروهرده، زانکۆى گهرمیان
پوخته
ههڵبژاردن وهک رێگایهک بۆ سپاردنی دهسهڵاتی سیاسیو پێگهی فهرمانڕهوایی به هێزو گروپو
حزبێکی سیاسی لهناو دهوڵهتدا بهشێویهکی ئازادیو شهرعی لهلایهن گهلهوه بهرههمو زادهی دهرکهوتنی
هزرو پرنسیپهکانی دیموکراسیه که گهل دهکاته خاوهن سهرچاوهی رهوایهتیو دهسهڵاتهکان نهک هیچ
سهرچاوهیهکی دیکهی دهرهوهی ئیرادهی گهل.
ئهگهر دیموکراسی بریتیبێت لهفهرمانڕهوایی لهگهلهوه بۆ گهلو لهپێناو گهلدا بێت ئهوه سهرهکیترین
رێگایهک ئهم دهستهواژهیه بهرجهستهی بکات ههڵبژاردنه، کهواته پهیوهندی نێوان دیموکراسیو ههڵبژاردن
پهیوهندیهکی پێکهوه بهستراو و پێویسته، ههردووکیان پێکهوه بهرجهستهی ئیرادهی گهل دهکهن.
توێژینهوهکه بهشێویهکی گشتی پێکهاتووه لهسێ تهوهری سهرهکی. تهوهری یهکهم بهشێوهیهکی تیۆری
تایبهت کراوه بۆ روونکردنهوهو پێناسهکردنی واتاو چهمکی ههڵبژاردنو دیموکراسیو ئهو پهیوهندیانهی
بهیهکهوه ههیانه. لهتهوهری دووهمدا باس له ههڵبژاردنی خوولی سێیهم کراوهو وهسفێکی گشتی بۆ بهشداری
ئهو هێزو لایهنه سیاسیانه کراوه که بهشداری ئهو خولهی ههڵبژاردنیان کردووه لهگهلأ گرنگترین ئهو
دهرهاوێشتانهی ئهم خووله ههیبووه لهسهر ئاستی پارلهمانو حکومهتو ژیانی کۆمهڵگای کوردس بهگشتی.
تهوهری سێیهم تهرخانکراوه بۆ ههڵبژاردنی خوولی سێیهمو گرنگترین ئهو دهرهاوێشتهو ئهنجامانهی لهم
ههڵبژاردنه کهوتنهوه. لهکۆتایشدا بهدهرئهنجام کۆتایی بهتوێژینهوهکه هاتووه. لهگرنگترین ئهو ئهنجامانهی
توێژینهوهکه پێی گهیشتوه ئهوهیه کهههڵبژاردنی خوولی سێیهمی پارلهمانی کوردستان بهگرنگترین خوولی
پارلهمانی دادهنرێت لهههرێمی کوردستان بههۆی ئهو دهرهاوێشتهو ئهنجامه گرنگانهی که لهسهر پرۆسهی
سیاسیو کاری حوکمڕانیو ئهدای پارلهمانی کوردستان ههیبوو. ههڵبژاردنی خوولی چوارهمی پارلهمانی
کوردستان خراپترین دهرهاوێشتهی ههبووه لهسهر ژیانی سیاسیو پرۆسهی حوکمڕانی ههرێم بهگشتی.
وشه بنچینهییهكان
• یاسای ژماره (1) ساڵی (1992): یاسای ههڵبژاردنی ئهنجومهنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق ههموارکراو.
• یاسای ههمواری سێیهمی یاسای ههڵبژاردنی ئهنجومهنی نوێنهرانی نیشتمانی کوردستانی عێراق ژماره (1)
ساڵی (1992) ههموارکراو.
• یاسای ههمواری چوارهم ژماره (2) ساڵی (2009): یاسای ئهنجومهنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق ژماره
(1) ساڵی (1992) ههموارکراو.
• یاسای ههمواری پێنجهمی یاسای ههڵبژاردنی پارلهمانی کوردستان ژماره (1) ساڵی (1992)ی ههموارکراو.
• یاسای ژماره (15) ساڵی (2013): یاسای ههمواری حهوتهمی یاسای ههڵبژاردنی پارلهمانی کوردستان
ژماره (1) ساڵی (1992)ی ههموارکراو.
• یاسای ژماره (18) ساڵی (2013): یاسای درێژکردنهوهی خوولی سێیهمی ههڵبژاردنی پارلهمانی کوردستان.
• ههرێمی کوردستان- عیرَاق، پارلهمانی کوردستان، پرۆتۆکۆڵهکان، ژماره (54)، 2009.
• ههرێمی کوردستان- عیرَاق، پارلهمانی کوردستان، پرۆتۆکۆڵهکان، ژماره (58)، 2009.
• ههرێمی کوردستانی عێراق، پارلهمانی کوردستان، پرۆتۆکۆڵی دانیشتنی دهسپێک، سێشهممه 29 نیسان
2014، خوولی چوارهمی ههڵبژاردن.
• سێیهم: کتێب
• برهان یاسین، لهقوڵایی سیاسهستدا، ناوهندی رۆشنبیریو هونهریی ئهندێشه- ناوهندی بڵاوکردنهوهی ئهندێشه،
سلێمانی، 2016.
• دیوانی سهرۆکایهتی ههرێم، چوار ساڵ سهرۆکایهتی ههرێمی کوردستان (2005-2009)، دهزگای
ئاراس، ههولێر، 2009.
• ڤیان مجید فهرهج، سیستهمهکانی ههڵبژاردنو پرنسیپهکانی دهنگدان، چاپخانهی بینایی، سلێمانی، چ2،
2010.
• نهوشیروان مستهفا، لهنێوان مام جهلالو مندا، ئازاری 1999-2001، چاپخانهی رهنج، سلێمانی، 2009.
• یاسین ساڵح، ئۆپۆزسیۆنی سیاسی: لێکۆڵینهوهیهکی بهراوردکاری- شیکاریه دهربارهی ههندێ ئهزموونی
رۆژههڵاتی ناوهڕاست- میسر-تورکیا- ههرێمی کوردستان، چاپخانهی رهنج، سلێمانی، 2009.
• سهنگهر احمد حسین، شیکردنهوهی جوگرافی بۆ ههڵبژاردنهکانی پارلهمانی کوردستان (2009-2013):
لێکۆڵینهوهیک لهجوگرافیای سیاسی، نامهی ماستهر بڵاونهکراوه، کۆلێژی ئهدهبیات، زانکۆی سهڵاحهدین،
2015.
• رۆژنامهی کوردستانی نوێ، رۆژنامهیهکی سیاسی گشتیه (ی.ن.ک) دهریدهکات، ساڵی نۆزدهیهم، ژماره
(5191) چوارشهمه له (2 حوزهیرانی 2010).
• رۆژنامهی وهقائعی کوردستان ژماره (62) له (27 ئابی 2006).
• زوبێر رهسول، ئۆپۆزسیۆنی سیاسی لهههرێمی کوردستان، گۆڤاری رۆشنگهری، ژماره (27) زستانی
2010.
• یاسین ئاشوور جهوههر، رۆڵی دهستهبژێری سیاسی فهرمانڕهوا لهپرۆسهی وهرچهرخان بهرهو دیموکراسی،
گۆڤاری دهستور: گۆڤارێکه بایهخ به بابهته سیاسیهکان دهدات، ژماره (6)، کانوونی دووهمی 2018.
• دهقی نوسراوی سهرۆکی پارلهمانی کوردستان ژماره (6298/3/4) له (15/12/2012) لهسهر ماڵپهری
فهرمی پارلهمانی کوردستان: www.perleman.org/Default.aspx?page=page&c=xol4.
• رێگری لهسهرۆکی پارلهمان کرا بگهڕێتهوه بۆ ههولێر: لهسهر ماڵپهڕی (سنورمیدیا):
• www.snurmedia.com/all-details.aspx?jimare=4900.
• دهقی وتاری دهستلهکارکێشانهوهی سهرۆکی پارهلهمانی کوردستان لهسهر ماڵپهڕی (لڤین پرێس): www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?jimare=61379&jor=1.
قانون الانتخابات العراقیة رقم (16) لسنة 2005.
معجم القانون، الهیئة العامة لشؤون المطابع الأمیریة، القاهرة، 1999.
المعجم الوسیط، مکتبة الشروق، القاهرة، ط4، 2004.
ابراهیم عزیز شحا، النظم السیاسیة والقانون الدستوری المصری، منشأة المعارف، الاسکندریة، 2000.
أندرو رینولدز وآخرون، اشکال النظم الانتخابیة: دلیل المؤسسة الدولیة الدیمقراطیة والانتخابات، نسخة جدیدة
ومنفتحة، ترجمة: أیمن أیوب، المؤسسة الدولیة للدیمقراطیة والانتخابات، ستوکهولم- سوید، ط2، 2010.
بلال زین الدین، النظم الانتخابیة المعاصرة، دار الفکری الجامعی، الاسکندریة- مصر، 2011.
ثامر کامل الخزرجی، النظم السیاسیة الحدیثة والسیاسات العامة: دراسة معاصرة فی استراتیجیة ادارة السلطة،
دار مجدلاوی للنشر والتوزیع، عمان-الاردن، 2002.
جدی سعید، الدیمقراطیة: الموسوعة السیاسیة لشباب، نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع، ط1، یولیو
2001..
حسن مصطفى البحری، الانتخابات کوسیلة لاسناد السلطة فی النظم الدیمقراطیة، کلیة الحقوق، جامعة دمشق،
2014.
حمد عاطف البنا، الوسیط فی النظم السیاسیة، دار الفکر العربی، مصر، ط2، 1994..
حمید الساعدی، القانون الدستوری والتطور النظام السیاسی فی العراق، دار الحکمة للطباعة والنشر، موصل.
حمید حنون خالد، الانظمة السیاسیة، شرکة العاتک لصناعة الکتب، القاهرة، ط3، 2010.
روبرت أ. دال، عن الدیمقراطیة، ترجمة: أحمد أمین الجمل، الجمعیة المصریة لنشر المعرفة والثقافة العالمیة،
القاهرة، 2000.
صالح جواد کاظم وعلی غالب العانی، الانظمة السیاسیة، مطبعة دار الحکمة، بغداد، 1991.
الطیب البکوشی، الانتخابات والدیمقراطیة: اشکالیة أولیة: فی کتاب الدیمقراطیة والانتخابات فی العالم العربی،
اعمال المؤتمر الدولی حول الدیمقراطیة والانتخابات فی الوطن العربی، تقدیم: علاء الشبلی، تحریر: کریم
خمیس، المنظمة العربیة لحقوق الانسان، القاهرة، 2014.
عبدالغنی البسیونی عبدالله، انظمة الانتخابات فی مصر والعالم بین الانتخاب الفردی والانتخاب بالقائمة، منشاة
المعارف، الاسکندریة، 1990.
عصام دبس، النظم السیاسیة: أسس التنظیم السیاسی; الدول- الحکومات- الحقوق والحریات العامة، دار الثقافة
للنشر والتوزیع، عمان- الاردن، ط2، 2013.
عصام نعمة اسماعیل، النظم الانتخابیة، منشورات زین الحقوقیة، بیروت-لبنان، ط2، 2007.
فؤاد العطار، النظم السیاسیة، دار النهضة العربیة، القاهرة، 1986، ص 202.
کمال الغالی، مبادیء القانون الدستوری والنظم السیاسیة، مدیریة الکتب والمطبوعات الجامعیة، دمشق،
1985.
ماجد راغب الحلو، النظم السیاسیة والقانون الدستوری، منشأة المعارف، الاسکندریة، 2000.
ماضی، مفهوم الانتخابات الدیمقراطیة: دراسة مقدمة الى مشروع دراسات الدیمقراطیة فی البلدان العربیة:
الدیمقراطیة والانتخابات فی البلاد العربیة، أکسفورد، اغسطس 2006.
محمد سلیم محمد غزوی، الوجیز فی نظام الانتخابات، دار الوائل، عمان- الاردن، 2000.
منذر الشاوی، الاقتراع السیاسی، منشورات العدالة، بغداد، 2001، ص ص 11-12.
موریس دوفرجیة، المؤسسات السیاسیة والقانون الدستوری: الانظمة السیاسیة الکبرى، ترجمة: جورج سعد،
المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، لبنان، 1992.
نظام برکات وآخرون، مبادیء علم السیاسیة، دار الکرمل للنشور والتوزیع، عمان، 1989.
هاذة کوسرت مجید، المعارضة السیاسیة: دراسة فی تجربة اقلیم کردستان العراق حلال المدة (2009-
2013)، رسالة ماجستیر غیر منشورة، کلیة القانون والسیاسیة، قسم العلوم السیاسیة، جامعة صلاح الدین،
أربیل، 2014.
جریدة وقائع کردستان، العدد (55)، السنة الخامسة، 10 تموز 2015.
مکتب کتلة التغییر فی برلمان کوردستان العراق، اربیل، بیانات غیر منشورة، 2013.
تاریخ انتخابات الدورة الثانیة (2005) على الموقع الرسمی لبرلمان کردستان العراق على شبکة المعلومات
الدولیة: http://www.perleman.org/Default.aspx?page=page&c=Parliament-
History2005
التشکیلة الخامسة لحکومة اقلیم کردستان العراق الموحدة، منشور على الموقع الرسمی لحکومة اقلیم کردستان
العراق على شبکة المعلومات الدولیة:
http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=03000061&l=14&r=255&a=10927
السیرة الذاتیة لوزراء التشکیلة السادسة لحکومة اقلیم کردستان العراق، متوفر على الموقع الرسمی لحکومة
اقلیم کوردستان على شبکة المعلومات الدولیة:
www.cabinet.gov.krd/a/d.aspx1=14&a=43540
Duncan Watts, Dictionary of American Government and Politics, Edinburgh
University press, 2010.
P.H.Collin, Dictionary of Politics and Government, Bloomsburg Publishing, Third
Edition, 2004.