جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ر

Department of Chemistry, College of Science, University of Garmian, Kurdistan, Iraq

پوخته‌

ئەم توێژینەوەیە بە ناونیشانی (ڕۆڵی زمانی عەرەبی لە دەوڵەمەندکردنی فه‌رهه‌نگی زمانی کوردیدا خواستنی وشە بەنمونە) هەوڵێکە بۆ دەرخستنی ڕۆڵی وشەو زاراوە خوازراوە عەرەبییەکان لە پەیوەندییە واتاییەکانی نێوان وشەکانى زمانی کوردیدا.
   توێژینەوەکە لە دو تەوەری سەرەکی پێکهاتوە:
تەوەری یەکەم: کاریگەری و ململانێی نێوان زمانەکان بەگشتی و کاریگەری زمانی عەرەبی بەسەر زمانی کوردییەوە بەتایبەتی خراوەتە بەرباس، هەروەها خواستنی وشەی عەرەبی و کاریگەری لەسەر گۆڕانی واتا لە زمانی کوردیدا باس کراوە.
تەوەری دوەم: باسی پەیوەندی واتایی نێوان وشەکان کراوەو و ڕۆڵ و گرنگی وشە خوازراوەکان لە پێنج پەیوەندی واتایی (هاوواتایی، دژواتایی، فرەواتایی، هاوبیژی،بواری واتایی) ڕونکراوەتەوەو لێی کۆڵراوەتەوە.
لە کۆتاییشدا گرنگترین ئەنجامەکان و لیستی سەرچاوەکان و پوختەی توێژینەوەکە بە هه‌ردو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی خراونەتەڕو.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 229).
[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 280).
[1]عەبدوڵا حوسێن ڕەسول، چەند باسێکی وردی زمانەوانی -کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2015،ل (229) .
[1]محەمەد حوسێن ئەحمەد، ململانێی زارەکان (زاری ناوەڕاست و ژورو) وەک نمونە، زانکۆی گەرمیان، کۆلێژی پەروەردە، ماستەر، 2016 ، ل (38).
[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 230-247).
[1]ئازاد عەزیز سلێمان، ململانێی زمان زمانی کوردی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەنمونە، زانکۆی سەلاحەدین، کۆلێژی پەروەردە، 2014، ل(123).
[1]ڕۆژان نوری عەبدوڵا، فەرهەنگی زمان و زاراوەسازی کوردی ، چاپی دووەم ، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی، 2013 ، ل 137 .
[1]شاسوار هەرشەمی، هەندێک زانیاریی گشتی لەبارەی زمانەوە، مەڵبەندی کوردۆلۆجی، چ. (ڕەنج)، سلێمانی، 2009،ل (41) .
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (133) .
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانه‌ی (ڕۆژهـەڵات)، هەولێر، 2011، ل (83).
  - (168).
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل
[1](حیوان: بمعنی الحیاة، کقوله تعالی: ( ﭙ           ﭝﭞ)) أو(کائن حیٌ یمتاز بالحیاة والحس والحرکة)، أو (کل حی الناطق أو غیر ناطق) (انترنت: تعریف و معنی حیوان بالعربی فی معجم المعانی الجامع)
[1]محمود السعران، علم الدلالە، دار النهضة العربیة، بیروت، ص(280).
[1]وه‌رگیراوه‌ له‌ (عەبدولواحید موشیر دزەیی، واتاسازی وشەو ڕستە، چاپی سێیەم، ناوەندی ئاوێر، هەولێر، 2014، ل(189).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولى، الکویت، 1985، ص(243).
[1]دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل(36).
[1]بروانه: (محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (128) و دارا حەمید محەمەد و بێستون حەسەن ئەحمەد، کشانی واتا لە زمانی کوردیدا، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (1)ی 2013،ل (195).
[1]حسین مەحمود عەلی، ڕەهەندەکانی ڕەقیب لە شیعری کلاسیکی کوردیدا بە نمونەى(نالى، مەحوی، حەمدی)، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (1)ی 2013، ل (142).
[1]إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوە ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (940).
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (128) .
[1]نەریمان عەبدوڵا خۆشناو و شوکر محەمەد ساڵح، گۆڕان لە زماندا، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (4)ی 2014،ل (14).
  - إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوە ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (1031).
[1]مجدالدین محمد بن یعقوب الفیروز آبادی، معجم القاموس المحیط، الطبعة الخامسة، دار المعرفە، بیروت-لبنان، 2011، ص(587).
[1]إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوة ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (461). ومعنی (السید): المالک والملک والمولی ذو العبید والخدم والمتولی للجماعە الکثیرة وکل من افترضت طاعتة ولقب تشریف یخاطب به الاشراف من نسل الرسول. وأطلق حدیثا فی بعض الدول علی کل فرد وسید کل شیء أشرفه وأرفعه یقال القرآ‌ن سید الکلام. سادة وسیائد
[1]عەبدوڵا حوسێن ڕەسول، چەند باسێکی وردی زمانەوانی-کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2015، ل (247) .
[1]سەلام ناوخۆش، زمانناسی و هەندێک بابەتی زمانناسی کوردی، چاپی دوەم، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2010، ل(52).
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011، ل(60-61).
[1]سەلام ناوخۆش، زمانناسی و هەندێک بابەتی زمانناسی کوردی، چاپی دوەم، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2010، ل(44).
[1]دارا حه‌مید محه‌مه‌د، واتاسازی، چاپی یه‌که‌م، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل (85) ئه‌ویش له‌ (ستیفن اولمان، 1997: ص 119) وه‌ری گرتووه‌.
[1]بۆ زانیاری زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌، بڕوانه‌ (دارا حه‌مید محه‌مه‌د، 2010، ل (83-89).
[1]بڕوانە: (تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011، ل(73) و (احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الأولى، الکویت، 1985، ص(220).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولی، الکویت، 1985، ص(220).
[1]وەرگیراوە لە (دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل (90).
[1]پاڵمەر باسی پێنج هۆکاری کردوە، بەڵام خواستنی وشەی بێگانەی باس نەکردوە کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی دروستبونی هاوواتایی (بڕوانە: ف.ر.بالمر، علم الدلالة إطار جدید، ت: صبری ابراهیم السید، دار المعرفة الجامعیة، إسکندریة، 1995، ص(93-98).
[1]لە کۆی حەوت ڕۆژی هەفتە تەنها وشەی (جومعە) لە زمانی عەرەبییەوە وەرگیراوە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر گرنگیدانی کوردان بە بۆنەو یادە پیرۆزە ئاینییەکان و خواستنى وشه‌و زاراوه‌ ئاینییه‌کان به‌ ڕێژه‌یه‌کی زیاتر.
[1]لەزمانی عەرەبیدا وشەی مەلائیکە کۆیەو تاکەکەی (مەلەک)ە، بەڵام لەزمانی کوردیدا هەر بەشێوەی (کۆ) وەرگیراوەو بۆ کۆکردنەوەش دیسان مۆرفیمی کۆی دەخرێتە سەر (مەلائیکەکان).
  (93)
[1]دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چ. (ڕۆژهەڵات)، هەولێر، 2011، ل(88).
[1]کلود جرمان و ریمون لوبلون، علم الدلالة، ت: نور الهدی لوشن، الطبعة الاولی، دار الکتب الوطنیة، بنغازی، 1997، ص(41-42).
[1]صبحی الصالح، دراسات فی فقە اللغة، الطبعة السادسة عشرة، دار العلم للملاین، بیروت-لبنان، 2004، ص(302).
[1]محه‌مه‌د مه‌عروف و سه‌باح ڕه‌شید، چه‌ند لایه‌نێکی مۆرفۆلۆجیی کوردی، سلێمانی، (2006)، ل 67-68 .
[1]بڕوانه‌: (ئومێد بەرزان برزۆ، کاریگەری ئاینی ئیسلام لە سەر زمانی کوردی، گۆڤاری ئەکادیمیای کوردی، زانکۆی گەرمیان ژمارە (25)ی 2013، ل(113). واتاى جۆری دوه‌می(کوفر) توێژه‌ر بۆی زیادکردووه‌ له‌م سه‌رچاوه‌یه‌دا باس نه‌کراوه‌.
[1]ئومێد بەرزان برزۆ، کاریگەری ئاینی ئیسلام لە سەر زمانی کوردی، گۆڤاری ئەکادیمیای کوردی، زانکۆی گەرمیان ژمارە (25)ی 2013، ل (113).
[1]هۆگر محەمەد فەرەج، چەردەیەک دەنگ، مۆرفیم، وشەی جوداییساز لە نێوان کرمانجی باکور، ناوەڕاستدا، کۆنفڕانسی زانستی زمانی کوردی- هەولێر، 2012 ، ل 135
[1]عەبدولواحید موشیر دزەیی، واتاسازی وشەو ڕستە، چاپی سێیەم، ناوەندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، هەولێر، 2014، ل(130).
[1]سەلام ناوخۆش، زمانناسی و هەندێک بابەتی زمانناسی کوردی، چاپی دوەم، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2010، ل(48).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولی،الکویت، 1985، ص(79).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولی،الکویت، 1985، ص(80).
[1]بەکر عومەر عەلی، چەند لایەنێکی زمانەوانی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2010، ل(100).
[1]بەکر عومەر عەلی، چەند لایەنێکی زمانەوانی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2010، ل(100-103).
 
[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 229).
[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 280).
[1]عەبدوڵا حوسێن ڕەسول، چەند باسێکی وردی زمانەوانی -کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2015،ل (229) .
[1]محەمەد حوسێن ئەحمەد، ململانێی زارەکان (زاری ناوەڕاست و ژورو) وەک نمونە، زانکۆی گەرمیان، کۆلێژی پەروەردە، ماستەر، 2016 ، ل (38).
[1]بڕوانە: (علی عبدالواحد وافی، العلم اللغة، الطبعة التاسعة، نهضة مصر، 2004، 230-247).
[1]ئازاد عەزیز سلێمان، ململانێی زمان زمانی کوردی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەنمونە، زانکۆی سەلاحەدین، کۆلێژی پەروەردە، 2014، ل(123).
[1]ڕۆژان نوری عەبدوڵا، فەرهەنگی زمان و زاراوەسازی کوردی ، چاپی دووەم ، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی، 2013 ، ل 137 .
[1]شاسوار هەرشەمی، هەندێک زانیاریی گشتی لەبارەی زمانەوە، مەڵبەندی کوردۆلۆجی، چ. (ڕەنج)، سلێمانی، 2009،ل (41) .
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (133) .
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانه‌ی (ڕۆژهـەڵات)، هەولێر، 2011، ل (83).
  - (168).
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل
[1](حیوان: بمعنی الحیاة، کقوله تعالی: ( ﭙ           ﭝﭞ)) أو(کائن حیٌ یمتاز بالحیاة والحس والحرکة)، أو (کل حی الناطق أو غیر ناطق) (انترنت: تعریف و معنی حیوان بالعربی فی معجم المعانی الجامع)
[1]محمود السعران، علم الدلالە، دار النهضة العربیة، بیروت، ص(280).
[1]وه‌رگیراوه‌ له‌ (عەبدولواحید موشیر دزەیی، واتاسازی وشەو ڕستە، چاپی سێیەم، ناوەندی ئاوێر، هەولێر، 2014، ل(189).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولى، الکویت، 1985، ص(243).
[1]دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل(36).
[1]بروانه: (محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (128) و دارا حەمید محەمەد و بێستون حەسەن ئەحمەد، کشانی واتا لە زمانی کوردیدا، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (1)ی 2013،ل (195).
[1]حسین مەحمود عەلی، ڕەهەندەکانی ڕەقیب لە شیعری کلاسیکی کوردیدا بە نمونەى(نالى، مەحوی، حەمدی)، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (1)ی 2013، ل (142).
[1]إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوە ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (940).
[1]محەمەد مەعروف فەتاح، زمانەوانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011،ل (128) .
[1]نەریمان عەبدوڵا خۆشناو و شوکر محەمەد ساڵح، گۆڕان لە زماندا، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە (4)ی 2014،ل (14).
  - إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوە ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (1031).
[1]مجدالدین محمد بن یعقوب الفیروز آبادی، معجم القاموس المحیط، الطبعة الخامسة، دار المعرفە، بیروت-لبنان، 2011، ص(587).
[1]إبراهیم مصطفی-أحمد حسن الزیات-حامد عبد القادر-محمد علی النجار، المعجم الوسیط، دار الدعوة ، جز‌ء 1 ، ترکیة- استنبول، 1989، ص (461). ومعنی (السید): المالک والملک والمولی ذو العبید والخدم والمتولی للجماعە الکثیرة وکل من افترضت طاعتة ولقب تشریف یخاطب به الاشراف من نسل الرسول. وأطلق حدیثا فی بعض الدول علی کل فرد وسید کل شیء أشرفه وأرفعه یقال القرآ‌ن سید الکلام. سادة وسیائد
[1]عەبدوڵا حوسێن ڕەسول، چەند باسێکی وردی زمانەوانی-کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2015، ل (247) .
[1]سەلام ناوخۆش، زمانناسی و هەندێک بابەتی زمانناسی کوردی، چاپی دوەم، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2010، ل(52).
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011، ل(60-61).
[1]سەلام ناوخۆش، زمانناسی و هەندێک بابەتی زمانناسی کوردی، چاپی دوەم، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2010، ل(44).
[1]دارا حه‌مید محه‌مه‌د، واتاسازی، چاپی یه‌که‌م، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل (85) ئه‌ویش له‌ (ستیفن اولمان، 1997: ص 119) وه‌ری گرتووه‌.
[1]بۆ زانیاری زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌، بڕوانه‌ (دارا حه‌مید محه‌مه‌د، 2010، ل (83-89).
[1]بڕوانە: (تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011، ل(73) و (احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الأولى، الکویت، 1985، ص(220).
[1]احمد موختار عمر، علم الدلالة، الطبعة الاولی، الکویت، 1985، ص(220).
[1]وەرگیراوە لە (دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل (90).
[1]پاڵمەر باسی پێنج هۆکاری کردوە، بەڵام خواستنی وشەی بێگانەی باس نەکردوە کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی دروستبونی هاوواتایی (بڕوانە: ف.ر.بالمر، علم الدلالة إطار جدید، ت: صبری ابراهیم السید، دار المعرفة الجامعیة، إسکندریة، 1995، ص(93-98).
[1]لە کۆی حەوت ڕۆژی هەفتە تەنها وشەی (جومعە) لە زمانی عەرەبییەوە وەرگیراوە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر گرنگیدانی کوردان بە بۆنەو یادە پیرۆزە ئاینییەکان و خواستنى وشه‌و زاراوه‌ ئاینییه‌کان به‌ ڕێژه‌یه‌کی زیاتر.
[1]لەزمانی عەرەبیدا وشەی مەلائیکە کۆیەو تاکەکەی (مەلەک)ە، بەڵام لەزمانی کوردیدا هەر بەشێوەی (کۆ) وەرگیراوەو بۆ کۆکردنەوەش دیسان مۆرفیمی کۆی دەخرێتە سەر (مەلائیکەکان).
  (93)
[1]دارا حەمید محەمەد، واتاسازی، چاپی یەکەم، چاپخانەی ژیر، سلێمانی، 2010، ل
[1]تاڵیب حوسێن عەلی، واتاسازی چەند بابەتێکی لێکدانەوەی واتای وشە، چاپی یەکەم، چ. (ڕۆژهەڵات)، هەولێر، 2011، ل(88).
[1]کلود جرمان و ریمون لوبلون، علم الدلالة، ت: نور الهدی لوشن، الطبعة الاولی، دار الکتب الوطنیة، بنغازی، 1997، ص(41-42).
[1]صبحی الصالح، دراسات فی فقە اللغة، الطبعة السادسة عشرة، دار العلم للملاین، بیروت-لبنان، 2004، ص(302).
[1]محه‌مه‌د مه‌عروف و سه‌باح ڕه‌شید، چه‌ند لایه‌نێکی مۆرفۆلۆجیی کوردی، سلێمانی، (2006)، ل 67-68 .