جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ر

پوخته‌

ناوچەی کفری بەدرێژای مێژوو ژیانی تێدا بەردەوام بووە، ئەمەش وای کردووە ببێتە وێستگەیەکی گرنگی رووداو و پێشهاتە سیاسیەکان، بویە دەکرێت بڵێین لە سەردەمی عوسمانیەکانەوە تاکو هاتنی ئینگلیزەکان لە ساتەوەختی جەنگی یەکەمی جیهانیدا چەقی بەشێک لە ململانێیە سیاسیەکانی ئەو کاتە بووە، لە دوای دروست بوونی دەوڵەتی عێراقەوە تاکو ماوەی ئەم توێژینەوەیە ناوچەکە زیاتر گۆڕەپانی کێشمە کێشمە سیاسییەکان بووە. ئەم توێژینەوەیە لە رەوت و رەوشی مێژووی سیاسی ناوچەی کفری لە نێوان ساڵانی (١٩٤٥-١٩٦٣) وەک قۆناغێکی هەستیاری مێژوویی دیاریکراو لە کۆتایی دووەم جەنگی جیهانیەوە دەست پێدەکات و دوو قۆناغی فەرمانڕەوایی (پاشایەتی و کۆماری) تاکو ساڵی ١٩٦٣ تاوتوێ دەکات، لەم ماوە مێژووییەدا کوردستان بەگشتی و ناوچەی کفری بە تایبەتی کۆمەڵێک رووداوی گرنگ و بایەخداری بە خۆوە بینیووە. ئەم توێژینەوەیە بەو سۆنگەوە دێت کفری شارێکی دێرینی کوردستانە و پێگەیەکی گرنگ و پڕ بایەخی لە مێژووی گەرمیان و کوردستاندا هەبووە و هەیە، هەروەها تاکو ئێستا توێژینەوەیەکی زانستی هەمەلایەنەی ئەکادیمی لەم بارەیەوە لەو قۆناغە مێژووییە ئەنجام نەدراوە.ئامانجی ئەم لێکۆلینەوەیە لەیەکدانەوەیەکی زانستیانە و ئەکادیمیانە بۆ دۆخ و رووداوە سیاسیەکانی ناوچەی کفری لەسەر بنەمای مێژووی سیاسی ئەو سەردەمە راڤە و شرۆڤە دەکات، ئەمە دەروازە و سەرەتایەک بۆ توێژینەوەی فراوانتر و هەمەلایەنە و گشتگیرتر فەراهەم دەکات، سەرباری ئەوەش تیشک دەخاتە سەر مێژووی ئەو دەڤەرە بەپێی ئەو سەردەمە جیاوازانەی کە پێیدا تێپەڕبووە، ئەمەش لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی دیکە جیاواز بووە، بەو پێوەدانگەی یەکێک بووە لە قەزا سەرەکی و بنەڕەتەکانی (لیوا- پارێزگا)ی کەرکوک هەمیشە لەگەڵ شێواندنی دیمۆگرافیا و بچووک کردنەوەی جوگرافیای لیوای کەرکوک لەلایەن فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عێراقەوە ناوچەی کفریش لەو چوارچێوەیەدا گورزی کاریگەری بەرکەوتووە، وێڕای ئەوەش دەسەڵاتدارانی عێراقی هەوڵیانداوە ناسنامە و مۆرکی کوردانەی بسڕنەوە. لە نوسینی ئەم توێژینەوەیەدا پشت بە میتۆدی توێژینەوەی زانستی مێژووی لەسەر بنچینەی شیکردنەوە و هەڵهێنجاندن سەرچاوەی گرتووە، ئەمەش بە تێڕامان و ورد بوونەوە لە سەرچاوە مێژووییەکان و ئەو بەڵگەنامانەی کە تایبەتمەندیان لەگەڵ بابەتەکە هەیە . پێکهاتەی توێژینەوەکە لە ڕووی ناوەڕۆکەوە لە پێشەکی و دوو بەش پێکهاتووە، هەر بەشێک چەند تەوەرێک لە خۆدەگرێت، ئەمەش پۆلێن دەبێت بۆ دوو قۆناغی جیاوازی حوکمڕانی ماوەی دوای جەنگی دووەمی جیهانی تاکو ئاوابوونی دەسەڵاتی پاشایەتی کە بزاڤ و جموجوڵی سیاسی و ڕێکخستنی نهێنی پارتە سیاسیەکان وەک زەمینەیەکی گونجاو و جۆشدراو بۆ خەبات و تێکۆشان کاریگەری هەبووە، سەرباری ئەوەش رۆڵی کەسایەتییە سیاسی و دیارەکانی ناوچەکە لەو ماوە زەمەنیە لەخۆ دەگرێ. بەشی دووەمی توێژینەوەکە قۆناغی یەکەمی فەرمانڕەوای سیستەمی کۆماری تاکو ٨ی شوباتی ١٩٦٣ بە کودەتای بەعسیەکان شێوازی حوکمی گۆڕا، دەخاتە بەرباس و چەندین باس لەخۆ دەگرێ، سەبارەت بە کاریگەری شۆڕشی ١٤ی تەموزی ١٩٥٨ و گەشەکردنی رێکخستنە ئاشکراکانی پارتە سیاسیەکان لە ناوچەکە و سەردەمی هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلولی ١٩٦١ و شەڕ و پێکدادانەکانی هێزی پێشمەرگە لەگەڵ سوپای عێراقیدا . ئەنجامێک بۆ شرۆڤەکردنی باسەکە لەگەڵ پەراوێز و لیستی سەرچاوە و بەڵگەنامەکان کۆتایی بەباسەکە دەهێنێت، هیودارم کەلێنیکم لە بۆشای نووسینەوەی مێژووی ناوچەی کفری پڕکردبێتەوە.

آ-کتێب
ئەحمەد محەمەد ناسر باوەڕ:
١- دۆزی کورد لە پەیوەندیەکانی عێراق- ئێران(١٩٣٧- ١٩٤٧)، سەنتەری توێژینەوەی ستراتیجی کوردستان، سلێمانی، ٢٠١٠،
جەلال تاڵەبانی:
 ٢-کوردستان و بزوتنەوەی نەتەوەیی کورد، و: ح – ا، سلێمانی، ٢٠١١.
٣-دیداری تەمەن لە لاوێتیەوە بۆ کۆشکی کۆماری، ئا: سەڵاح رەشید، ب١، چاپخانەی کارۆ، سلێمانی، ٢٠١٧.
 رزگار حاجی حەمید:
 ٤-کەلار مێژوویەکی دێرین و جوگرافیایەکی زیندوو ١٩٧٠ – ٢٠١٢، چاپخانەی یاد، سلێمانی، ٢٠١٥.
رەفیق رەحمان مام خول:
 ٥-مستەفا بارزانی ژیان و رۆڵ و هەڵوێستی لە پێشهاتە سیاسیەکاندا، چاپخانەی شەهاب، هەولێر، ٢٠١٢.
حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ:
 ٦-ناوچەی کفری لە نێوان ساڵانی (١٩١٤ – ١٩٤٥)، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر، ٢٠١٤.
سمکۆ بەهرۆز(ئەژی):
٧-مێژووی ئەو کۆمەڵە و رێکخراو و حیزبانەی لە ناوچەی کەرکوک دا سەریان هەڵداوە،چاپخانەی بینای، کەرکوک، ٢٠٠٦.
سوهیل خورشید عزیز:
٨- پرۆسەکانی پاکتاوی رەگەزی لە ناوچەی کفری، چاپخانەی یاد، سلێمانی، ٢٠٠٣.
٩-مێژووی ناوچەی گەرمیان چینە کۆمەڵایەتی و رێکخراوە سیاسییەکانی نێوان ساڵانی (١٨٧٠ – ١٩٧٠)، چاپخانەی یاد، سلێمانی، ٢٠١٥.
١٠-مێژووی ناوچەی کفری لە کۆنەوە تا ساڵی ١٩٥٨، چاپخانەی یاد، سلێمانی، ٢٠١٣.
صلاح الدین ‌‌‌‌عبدالحمید عبداللە:
 ١١-شاری کفری لە تەرازووی ڕەسەنایەتی و شارستانییەتیدا، چاپخانەی رەهەند، سلێمانی،٢٠٠٩ .
عومەر شەریف کەریم:
 ١٢-شەڕی قاتەکانی کفری، چاپخانەی کوردستان، سلێمانی، ٢٠١٠.
عمر حاجی عەلی زەنگەنە:
 ١٣-لەبیرم دێ ژانەکانی کورد و شۆڕشی ئەیلووی ١٩٦١، چاپخانەی ئارابخا، کەرکوک، ٢٠٠٨.                       
 فوئاد حەمە خورشید:
 ١٤-کەرکوک لە بەڵگەنامەکاندا، وەزارەتی رۆشنبیری، سلێمانی، ٢٠٠٥.
کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف:
 ١٥-تاریخی جاف، توێژینەوەی د. حەسەن جاف، دار الکتب و الوثائق ، بەغدا، ١٩٩٥.
د. کەمال مەزهەر ئەحمەد:
١٦-چەند لاپەڕەیەک لە مێژووی گەلی کورد، بەرگی دووەم، ئامادەکردنی ؛ عەبدوڵڵا زەنگەنە، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ٢٠٠١.
گۆران ئیبراهیم ساڵح:
 ١٧-کەرکوک لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمنیدا ، دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، سلێمانی، ٢٠٠٧.
محەمەد سەعید سۆفی:
 ١٨-پارێزگای کەرکوک لە ناو پاکتاوکردنی رەگەزییدا، چاپخانەی بەرهەم، سلێمانی، ٢٠٠٣.
محەمەد شاکەلی:
 ١٩-گەرمیان رابردووی نزیک و ئایندە، چاپخانەی کارۆ، کەرکوک، ٢٠٠٣.
٢٠-قەزای کفری . شارەدێی کەلار لە پەنجاکاندا و پاسەکەی حاجی حەسەن(١٩٦١ – ١٩٧٥)، چاپخانەی کارۆ، کەرکوک، ٢٠١٢.
محەمەد ظاظا:
 ٢١-عێراق توێژینەوەیەک لە مێژووی سیاسیەکەی پارت و رێکخستنەکان لە ١٩٠٨ – ٢٠٠٥، و: ئامانج نیعمەت، خانەی چاپ و بڵاوکردنەوەی چوارچرا، سلێمانی، ٢٠١١.                                
 محەمەد فاتح:
 ٢٢-حزب و رێکخراوە سیاسیە عێراقیەکان، بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای پێگەیاندنی کادیران، سلێمانی ٢٠٠٢.                      
محەمەد مەلا قادر:
٢٣-خەباتنامە، چاپخانەی خەبات، دهۆک.                     
مستەفا نەریمان:
 ٢٤-شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆ١٩٢٠، دار الحریة للطباعة ،بغداد، 1985.
٢٥-بیرەوەرییەکانی ژیانم، دار الحریة للطباعة،‌ بغداد، ١٩٩٤.
٢٦-یانەی سەرکەوتنی کوردان(١٩٣٠ – ١٩٦٢)، ئا: ئازاد هیدایەت دەلۆ، چاپخانەی ئارابخا، کەرکوک، ٢٠٠٦.
٢٧-ئەدیب و نووسەرانی کفری و دەوروپشتی، دار الثقافە و النشر الکردیە، بغداد، ٢٠٠٨.            
 مەسعود بارزانی:
 ٢٨-بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد (١٩٥٨ -١٩٦١)، و: سەعید ناکام، چاپخانەی خەبات، دهۆک، ١٩٩٨.
مەهدی محەمەد قادر:
 ٢٩-پێشهاتە سیاسییەکانی کوردستانی عێراق ١٩٤٥ – ١٩٥٨، سەنتەری توێژینەوەی ستراتیجی ی کوردستان، سلێمانی، ٢٠٠٥.                     
 موکەڕەم تاڵەبانی:
٣٠-کەی هۆهۆ دەگڕێتەوە زەرداو؟، بڵاوکراوەی ئاراس، هەولێر،٢٠٠٦.
٣١-پارتی دیموکراتی کوردستان (مەکتەبی سیاسی – مەکتەبی ناوەندی دیراسات و توێژینەوە)، هەڵوێستی حیزبە سیاسیەکانی عێراق لەمەڕ کێشەی کورد ١٩٤٦ -١٩٧٠ .
                       
 ب-رۆژنامەکان:
 ٣٢-برایەتی (رۆژنامە)، ژ(١٦١٠)، ٣ی٤ی١٩٩٣.
٣٣-ساڵەح حەیدەری، رزگاری چۆن چاپ کرا، پاشکۆی عێراق(رۆژنامە)،ژ(١٤)، ٢١ی نیسانی ١٩٧٨.           
ج-گۆڤارەکان:
 ٣٤-ئەحمەد باوەڕ، کورتەیەک سەبارەت بەگەشەکردن و سەرهەڵدانی رۆژنامەوانی کوردی لە گەرمیان ١٩٤٠ -١٩٧٠، کەرکوک(گۆڤار)، ژمارە(٥)، ساڵی دووەم، هاوینی ٢٠٠٠.
٣٥-مستەفا نەریمان، هەڵگری ئاڵای تێکۆشانی سیاسی حەمە بەگی جاف(١٩٠٤-١٩٣٤)، رەنگین (گۆڤار)، ژ(٦٢) ساڵی١٩٩٤.
 د-ماڵپەڕی ئەلکترۆنی
٣٦-سالار مەحمود، حزبی هیوا، دەروازەی ئینشیقاق لە حزبی کوردیدا، http://www.diplomaticmagazine.net/politics/810
 
سەرچاوەکان بە زمانی عەرەبی
آ-کتێبی بەڵەگەنامەکان
٣٧-عبدالفتاح محمد علی یحیی البوتانی، وثائق عن حرکة التحرریة الکوردیة، اربیل، ٢٠٠١.
٣٨- المملکة العراقیة، وزارة الشؤون الأجتماعیة، مدیریة النفوس العامة، احصاء السکان لسنة 1947، ج2، لواء الموصل – لواء کرکوک - لواء السلیمانیة – لواء اربیل، بغداد، 1954.                      
٣٩- الوقائع العراقیة، ع: 283، 2 کانون الثانى 1960.
عبدالرزاق الحسنی :
 ٤٠-تاریخ الوزارات العراقیة ، ج ١٠ ،ج٤، مطبعة دار الکتب ،١٩٧٨ .
 ٤١-تاریخ الوزارات العراقیة ، ج ١٠ ،ج ٥، مطبعة دار الکتب، ١٩٧٨ .
ب-کتێب
 جەمال بابان:
٤٢- اعلام کرد العراق، السلیمانیە، ٢٠٠٦.                     
جمال خزنەدار:
٤٣- المرشد الصحافە الکردیة، دار الحریة للطباعة، بغداد، ١٩٧٣
 سهیل خورشید عزیز:
 ٤٤-صفحات من تاریخ منطقة کفری ، مرکز ( تةما )للطباعة والنشر ، السلیمانیة ، 2002.
 د. عبدالستار طاهر شریف:
 ٤٥-الجمعیات والمنظمات والأحزاب الکردیة فی نصف قرن 1908-1958، من منشورات سردم للطباعة والنشر، ط2، سلیمانیة، 2007.
شیخ عطا طالبانی:
٤٦-ذکریات ایام النضال فی کوردستان، مطبعة تارا، سلیمانیة، ٢٠١٠.
 محمد علی الصویرکی:
٤٧-معجم اعلام الکرد فی التاریخ الاسلامی و العصر الحدیث فی کوردستان و خارجها، مـطبعة حمدی للطباعة و النشر، سلیمانیة، ٢٠٠٦.
هادی حسن علیوی:
٤٨- الأحزاب السیاسیة فی العراق السریة و العلنیة، ریاض الریس للکتب و النشر، بیروت، لبنان، 2001
هلبین محمد امین مزورى:
٤٩-حزب هیوا – الأمل- (1939-1946)، مطبعة حاجى هاشم، أربیل، 2008 .               
ج-رۆژنامە
 ٥٠-خەبات/النضال، ع: 167، 10شباط1960
د-گۆڤار
د. نبیل عگید محمود المظفری:
٥١-محمود بابان حیاتە و دورە السیاسی(١٩٢٠- ١٩٩٧) ، مجلة جامعة کرکوک، ع(٢)،المجلد (٤)، السنة الرابعة ٢٠٠٩.
 چاوپێکەوتنەکان
٥٢-ئەحمەد فارس عەلی خان، لە رۆژی ١٣ / 1/ ٢٠١٩، لە دایک بووی ١٩٤٦ لە کەلار نیشتەجێیە.
٥٣-جەلال حوسێن ئەحمەد، لە رۆژی٢١/ 1/ ٢٠١٩ لە دایک بووی ساڵی١٩٣٨ کفری ئێستا لە هەولێر نیشتەجێە.
٥٤-چالاک نوری ئیبراهیم لە رۆژی ١٣/ 1/ ٢٠١٩ لەدایک بووی١٩٤٢ کفری.
٥٥-سەڵاح حاجی محێدین لە رۆژی١١/ 1/ ٢٠١٩ لە دایک بووی ساڵی١٩٤٠ کفری ئێستا لە هەولێر نیشتەجێە.          
٥٦-عەلی عەبدوڵڵا کاکە ئەحمەد(مامۆستا عەلی پەرلەمان) لە رۆژی ٢٢ / 1/ ٢٠١٩ لە دایک بووی ١٩٥٠ کفری، لە دەربەندیخان نیشتەجێیە.
٥٧-کامیل سابیر لە رۆژی٤/ ٢/ ٢٠١٩ لە دایک بووی ساڵی١٩٤٢ کفری ئێستا لەسلێمانی نیشتەجێە.
٥٨--شێخ محەمەد شاکەلی(محەمەد ئەحمەد سەعید)لە رۆژی١٤/ 1/٢٠١٩ لە دایک بووی١٩٤٤ شاکەل – کفری
٥٩- هیجران مەجید محەمەد ئەحمەد(ئەحل) لە رۆژی ٨/ ٣/ ٢٠١٩ لەدایک بووی ١٩٤٩کفری.
٦٠- چاوپێکەوتن لەگەڵ ئیسماعیل عەزیز خان دەلۆ لە رۆژی ٢٦ /١ / ٢٠١٦ لە دایک بووی ١٩٣٧کفری ، لە ٢٥ /١ / ٢٠١٦ کۆچی دوایی کردووە.