جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ر

بەشی جوگرافیا // کۆلیژی پەروەردە // زانکۆی گەرمیان

پوخته‌

هەرێمی كوردستان، دوای راپەڕینی بەهاری ساڵی (1991) بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە سیاسیی ‌وستراتیژیی ‌وئابووریی‌و سەربازییانەی كە لەسەر ئاستی ناوخۆیی عێراق‌و هەرێمی و جیهانیدا هاتنە كایەوە، توانی ببێتە خاوەن قەوارەیەكی یاسایی‌و شەرعی‌و، بنەماكانی حوكمڕانی لەسەر ئاستێكی باڵا بونیاد بنێت‌و، جۆرێك لەجۆرەكانی رەوایەتی بۆ خۆی دەسەبەر بكات. لەپاش رووخانی رژێمی پێشووی عێراق لەساڵی (2003)، هەرێمی كوردستان پێی نایە قۆناغێكی دیكەی مێژوویی زۆر گرنگەوە، لەم قۆناغەدا هێزە سیاسییە كوردییەكانی ناو هەرێمی كوردستان توانیان هەرێم وەك قەوارەیەكی دەستوریی‌و یاسایی لەناو گرنگترین‌و باڵاترین بەڵگەنامەی دەوڵەتی عێراقیدا كە دەستوری هەمیشەیی عێراقە؛ بچەسپێنن‌و، شەرعیەتێكی یاسایی بۆ هەرێم بەرقەرار بكەن.
لەپرسی دووبارە بونیادنانەوەی عێراق لەدوای ساڵی (٢٠٠٣)؛ هەلێكی گەورەی سیاسیی‌و ئابووریی‌و دیبلۆماسیی بۆ هەرێم رەخسا كە دەکرا هەنگاو بنێت بۆ دروستکردنی دامەزراوەی پیشەیی گەشەپێدانی بەردەوام بەدیبهێنێ؛ بەڵام لەم پرۆسەی بونیادنان‌و پێشكەوتنانەدا؛ دەسەڵاتی سیاسیی‌و دامەزراوە سیاسییەكانی ناو هەرێم رووبەڕووی هەڵئاوسانێكی گەورەی سیاسیی‌و قۆرغكردنێكی لەرادەبەری دەسەڵاتی سیاسی بوویەوە. گەندەڵی سیاسیی‌و ئابووریی فراوان لەناو هەرێمدا تەشەنەیکرد. لێرەوە پرسی ریفۆرمی سیاسی لەناو دامەزراوە فەرمی‌و نافەرمیەكاندا بووە خواست‌و گوتاری سەرەكی هەم دەستەبژێری فەرمانڕەوا‌و هەم ئۆپۆزسیۆنی سیاسیش.




ئەم توێژینەوەیە لەدوو تەوەری سەرەکیدا؛ پرسی ریفۆرمی سیاسی بەشێوەیەکی تیۆری و پاشان وەک هەوڵ وپرۆژەو ئەو یاسا و بڕیارانەی تایبەت بوون بەپرسی ریفۆرمی سیاسی لەهەرێمی کوردستان وەسفدەکات و شیکردنەوەیان بۆ دەکات. پاشان باسی گرنگترین ئەو کۆسپانە دەکات کە رێگرن لەبەردەم ئەنجامدانی ریفۆرمی سیاسی لەهەرێم.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

ناونیشانی توێژینه‌وه‌ [English]

Political Reform in the Kurdistan Region (2009 – 2018) It is a descriptive – analytical study

نوسه‌ر [English]

  • Yasin Jawhar

Department of Geography // College of Education // Garmian University

پوخته‌ [English]

After the political, strategic, economic and military changes that occurred after the 1991 uprising at the internal, regional and international levels for Iraq, the Kurdistan Region was able to obtain a legal and legitimate entity, built the foundations of governance at a high level of professionalism, and provided itself with a kind of legitimacy. After the fall of the previous political regime in Iraq in 2003, the Kurdistan region of Iraq entered an important historical period. At this period, the Kurdish political power in the Kurdistan region were able to establish the region as a legal and legitimate entity in the highest legal document in the Iraqi state, which is the permanent Iraqi constitution.
In the matter of rebuilding the Iraqi state, a great political, economic and diplomatic opportunity arose for the region to be able to achieve sustainable development, but in this process; process of construction and development, the political authority and political institutions in the region faced political inflation and excessive monopoly on power. Political and economic corruption has spread widely within the region. Hence, the issue of political reform within official and unofficial institutions has become a present discourse, whether at the level of government or at the level of opposition parties and powers.
In this research, the concept of political reform was dealt with from the theoretical point of view, and then the issue of political reform within the region was analyzed and described, and the most important legal attempts and projects for it. With an explanation of the most important consequences that prevented political reform in the region

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان [English]

  • Reform
  • political reform
  • law and decision
  • Kurdistan Parliament
  • political party
سەرچاوە کوردییەکان
یەکەم: فەرهەنگ
١- رزگاری کەریم، فەرهەنگی دەریا (عەرەبی- کوردی)، بەشی یەکەم، چاپەمەنی سیما، سلێمانی، ٢٠٠٥.
٢- فاضل نظام الدين، فەرهەنگی شیرین (عەرەبی- کوردی)، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سڵیمان، چ٣، ٢٠٠٢.
٣- هاوکار حسێن، فەرهەنگی پۆلەتیکس (ئینگلیزی- کوردی)، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، ٢٠٠٩.
 دووەم: کتێب
١- ئاری رەفیق، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی: دەسەڵاتی پێنجەم لەهەرێمی کوردستان، چاپخانەی رۆکسانا، هەولێر، ٢٠١٩.
٢- عمر عبدالعزیز، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان و پرسی چاکسازی لەهەرێمی کوردستان (بۆچوون، گوتار، هەڵوێست، پاداشت و پرۆژە)، بێ شوێن و ناوەندی چاپ، ٢٠١١.
٣- گەیلان عەباس، ژووری توێژینەوەی بزوتنەوەی گۆڕان، گەندەڵی لەعێراق و هەرێمی کوردستان (پێناس و فۆرم و شیواز، لێکەوتەو چارەسەر)، ژووری توێژینەوەی بزوتنەوەی گۆڕان، تەموز ٢٠٢١.
٤- مەریوان وریا قانع، سیاسەت ودونیا: ماناو بێمانایی سیاسەت لەکوردستان، چاپخانەی ئاوێنە، سڵیمانی، ٢٠١٢.
٥- مەریوان وریا قانع، دەسەڵات و جیاوازی: کۆمەڵە وتار، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چ٢، سلێمانی، ٢٠٠١.
٦- رێبوار سیوەیلی، سیاسەت لەقەیراندا، گۆڤاری گوڵان و دەزگای زەریاب، هەولێر، ٢٠١٣.
7- نەوشیروان مستەفا، گۆڕان لەکوێوە گەیشتە کۆی، چەند گفتوگۆیەکی رۆژنامەوانی (٢٠٠٦-٢٠٠٧) ، چاپخانەی زەرگەتە، سلێمانی، ٢٠٠٩.
سێیەم: گۆڤارو رۆژنامەکان
١- رۆژنامەی کوردستانی نوێ، رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە (ی.ن.ک) دەری دەکات، ساڵی نۆزدەیەم، ژمارە (٥١٩١) چوارشەممە (٢/٦/٢٠١٠).
٢- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (٥٥) ی ساڵی پێنجەم، (١٠ تەموز ٢٠٠٥).
٣- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٠٩) ی ساڵی نۆیەم،(١٥ ئارازی ٢٠٠٩).
٤- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١١٠) ی ساڵی نۆیەم، (٢٤ نیسان ٢٠٠٩).
٥- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١١٤)ی ساڵی دەیەم، (٢ئاب ٢٠١٠).
٦- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١١٥) ی ساڵیدەیەم، (١٩ ئاب ٢٠١٠).
٧- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٢٠) ی ساڵی دەیەم، (٢٠ کانوونی یەکەم ٢٠١٠).
٨- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٢٤) ی ساڵی دەیەم، (١٤ نیسان ٢٠١١).
٩- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٢٧) ی ساڵی یازدەیەم، (٥ ئایار ٢٠١١).
١٠- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٢٩)ی ساڵی یازدەیەم، (٣٠حوزەیران ٢٠١١).
١١- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٣٢) ی ساڵی یازدەیەم، (١١ ئاب ٢٠١١).
١٢- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٣٥) ی ساڵی یازدەیەم، (١٧ تشرینی یەکەم ٢٠١٣).
 ١٣- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٣٩) ی ساڵی یازدەیەم، (١٥ کانوونی دووەم ٢٠٠٩).
١٤- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٤٧) ی ساڵی دوازدەیەم، (١ تەموزی ٢٠١٢).
١٥- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٤٩) ی ساڵی دوازدەیەم، (١٣ ئەیلول ٢٠١٢).
١٦- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٥٨) ی ساڵی دوزادەیەم، (٣ ئازار ٢٠٠٩).
١٧- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٥٢) ی ساڵی دوزادەیەم، (٢٠ کانوونی دووەم ٢٠١٢).
١٨- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٥٨) ی ساڵی یازدەیەم، (٥ ئایار ٢٠١١).
١٩- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٦٥) ی ساڵی سیازدەیەم، (٢٧ حەزەیران ٢٠١٣).
٢٠- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٦٦) ی ساڵی سیازدەیەم، (١١ تەموز ٢٠٠٩).
٢١- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٦٧) ی ساڵی سیازدەیەم، (١٨ تەمووزی ٢٠١٣).
٢٢- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٦٩) ی ساڵی سیازدەیەم، (١٤ ئەیلول ٢٠١٣).
٢٣- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧١) ی ساڵی سیازدەیەم، (٢٢ تشرینی دووەم ٢٠١٣).
٢٤- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧٤) ی ساڵی چوارەدەیەم، (٢٢ ئایار ٢٠١٤).
٢٥- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧٥) ی چواردەیەم، (١٠ حوزەیران ٢٠١٤).
٢٦- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧٦) ی ساڵی چوارەدەیەم، (١٠ تەموز ٢٠١٤).
٢٧-  رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧٧) ی چواردەیەم، (٢٨ ئاب ٢٠١٤).
٢٨- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٧٨) ی ساڵی چواردەیەم، (٤ ئەیلول ٢٠١٤).
٢٩- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٢) ی ساڵی چواردەیەم، (١٩ کانوونی دووەمی ٢٠١٥).
٣٠- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٣) ی ساڵی چواردەیەم، (٢٤ شوبات ٢٠١٥).
٣١- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٤) ی ساڵی چواردەیەم، (٣ نیسان ٢٠١٥).
٣٢- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٥) ی ساڵی پازدەیەم، (٥ ئایار ٢٠١٥).
٣٣- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٦) ی ساڵی پازدەیەم، (١٠ ئایار ٢٠١٥).
٣٤-  رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (١٨٨) ی ساڵی پازدەیەم، (١ حوزەیران ٢٠١٥).
٣٥- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (٢١١) ی ساڵی حەڤدەیەم، (٢١ ئایار ٢٠١٧).
٣٦-  رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (٢١٦) ی ساڵی حەڤدەیەم، (١٠ تشرینی یەکەم ٢٠١٧).
٣٧- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (٢١٧) ی ساڵی حەڤدەیەم، (٥ تشرینی دووەم ٢٠١٧).
٣٨- رۆژنامەی وەقائعی کوردستان، ژمارە (٢٩١) ی ساڵی حەڤدەیەم، (٢٧ کانوونی یەکەم ٢٠١٧).
چوارەم: توێژینەوە ئەکادیمیی وزانستییەکان
١- یاسین ئاشوور، سیستەمی پەرلەمانیی و شێوازی پیادەکردنی لەهەرێمی کوردستان، گۆڤاری دەستور، ژمارە (٥)، تشرینی دووەمی ٢٠١٧.
پێنجەم: راپۆرتی رێکخراوە حکومیی وناحکومییەکان
١- ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، پرۆژەی چاودێری پەرلەمانی کوردستان لە (٦/١١/٢٠١٣ بۆ ٦/١١/٢٠١٨)، راپۆرتی یەکەم، ٢٠١٤.
٢- ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، هەڵسەنگاندنێک بۆ کارەکانی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان لە (٦/١١/٢٠١٣ بۆ ٦/١١/٢٠١٨)، راپۆرتی سیانزەهەم، ئابی ٢٠١٩.
شەشەم: سەرچاوەکانی ئینتەرنێت
١- محمد کاوانی، پێکهاتەی سیاسیی وچاکسازی، ماڵپەڕی زەمەن لەبەرواری ٢٠/٧/٢٠٢٠ بڵاوکراوەتەوە. https://2u.pw/J3FzQ      2- مام جەلال: سکرتێری گشتی (ی.ن.ک)/ رێکسختنی نێوان حکومەتی هەرێم و حزبەکان.                       https://2u.pw/d17Fa
٣- مێژووی هه‌ڵبژاردن خولى سێيه‌م ٢٠٠٩، لەسەر ماڵپەڕی فەرمی پەرلەمانی کوردستان: https://2u.pw/KDKkR                                  
 ٤- پرۆژەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ چاکسازیی سیاسی لەهەرێمی کوردستان، لەسەر ماڵپەڕی سبەی: https://shortest.link/28JX      
٥- سەرۆكی بارزانی لەگەڵ ژمارەیەك كەسایەتی و رۆشنبیر و نوێنەری كۆمەڵەی مەدەنی و سەرۆكی یەكە ئیدارییەكان و نوێنەری لایەنە سیاسییەكانی دەڤەری راپەڕین كۆدەبێتەوە، گوڵان میدیا، ٢٠/ئازاری ٢٠١١: https://shortest.link/27AT                        
٦- پرۆژەی هاوبەشی نوێبوونەوەو ئایندەسازی یەکێتی- پارتی ماڵپەڕی نوچە نێت:
http://www.archive.nuche.net/?p=4206
٧- دەقی وتارکەی (نێچیرڤان بارزانی): http://www.archive.nuche.net/?p=9030                                                      
٨- مێژووی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان، لەسەر ماڵپەڕی فەرمی پەرلەمانی کوردستان:  https://2u.pw/Dgk1Q                  
٩- ماڵپەڕی فەرمی پەرلەمانی کوردستان بەشی پرۆژەکان، لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت:  https://2u.pw/9WhI4                              
١٠- په‌یامه‌كه‌ى (یوسف محمد) سه‌رۆكى په‌رله‌مانى كوردستان؛ لەسەر ماڵپەڕی (نویس پەیپەر).  https://2u.pw/bJSL4                
١١- رێگری لەسەرۆكی پارلەمان كرا بگەڕێتەوە بۆ هەولێر: لەسەر ماڵپەڕی (سپی میدیا):   https://2u.pw/oCNqm                   
١٢- وتاری دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی پارەلەمانی كوردستان لەسەر ماڵپەڕی (لڤین پرێس):       www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?jimare=61379&jor=1                                                                                      
١٣- دەقی بەیاننامەكە لەسەر ماڵپەڕی (لڤین پرێس):   www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hawal&jimare=612748&jor=1
١٤- پێکهاتەی کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕوانە: ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەت و فەرمانگەکان لەتؤری ئینەترنێت:  https://2u.pw/oXVhT                                                                                             
١٥- ئاریان فەرەج، میدیای حزبی و پرەنسیپەكانی پیشەگەرایی، لەسەر ماڵپەر گۆڤاری گوڵان:  https://2u.pw/9fkmY                
١٦- هێمن بابان، میدیای كوردی وەك میدیایەكی جڵەوكراو، لەسەر ماڵپەڕی ڕوانگەو ڕەخنە:  https://2u.pw/iEbLr                   
١٧- هیمن یاسین، پەیوەندی بازرگانی نێوان هەرێم و ئێران ناوەستێت، لەسەر ماڵپەڕی ئاژانسی ئەنادۆڵ:  https://2u.pw/pUnJk
١٨- قاچاخچێتی بەرپرسە کوردەکان: ماڵپەڕی سپی میدیا:  https://2u.pw/2FUuG                                                    
                          
سەرچاوەکان بەزمانی عەرەبی
یەکەم: فەرهەنگ
1- الاب معلوف السيوعي، المنجد، المطبة الكاثوليكية للاباء لاسيوعين، بيروت، 1973.
2- عبدالوهاب الكيالي، الموسوعة السياسية، ج1، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، 1974.
3- محمد السعدي و آخرون، القاموس الجديد للطلاب، معجم عربي مدرس، الشركة القومية للتوزيع، تونس، 1979.
4- محمد محي الدين عبدالحميد، محمد اللطيف السبكي، المختار من صحاح اللغة، المكتبة التجارية الكبرى، مصر، بلا تاريخ.
دووەم: کتێب
1- ابراهيم محمد عزيز، اشكالية الاصلاح السياسي في الشرق الاوسط، مطبعة روون، السليمانية، 2010.
2- اسماعيل الشطي وآخرون، الفساد والحكم الصالح في البلاد العربية، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 204.
3- ايهاب زكي سلام، الرقابة السياسية على اعمال السلطة التنفيذية في النظام البرلمان، عالم الكتب، القاهرة، 1983.
4- امين عواد المشاقبة والمعتصم بالله داواد عليوي، الاصلاح السياسي والحكم الرشيد: اطار النظري، دار ومكتبة الحامد للنشر والتوزيع، الاردن-عمان، 2012.
5- السيد ياسين، الاصلاح العربي بين الواقع السلطوي والسراب الديمقراطي، دار ميريت، القاهرة، ط2، 2005.
6- صمويل هنتنجتون، النظام السياسي لمجتمعات المتغيرة، ت: سموية فلو عبود، دار الساقي، ط1، بيروت- لبنان، 1993.
7- كامران الصالحي، الديمقراطية والمجتمع المدني: دراسة تحليلية سياسية، مؤسسة موكرياني للطباعة والنشر، أربيل، 2002.
8- مجموعة من الباحثين، الاصلاح السياسي في الوطن العربي، مركز دراسات الدول النامية، القاهرة، 2006.
9- مجموعة من الباحثين، محددات الاصلاحات السياسية في العالم العربي، مركز الدراسات الاستراتيجية، جامعة الكويت، 2005.
10- محمد عابد الجابري، في نقد الحاجة الى الاصلاح، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2005.
سێیەم: تێزی دکتۆرا
١- یاسین آشوور جوهر، اداء النخبة السياسية في اقليم كوردستان العراق (1991-2013)، اطروحة دكتوراه غير منشورة، كلية العلوم السياسية، جامعة النهرين، 2006.
چوارەم: گۆڤار و رۆژنامەکان
1- آمنة محمد علي و سنان صلاح رشيد، المرأة وتحديات الاصلاح السياسي: العراق انموذجا، مجلة الدرسات الدولية، تصدر عن مركز الدراسات الأستراتيجية والدولية، جامعة بغداد، العددان (77-78)، 2019.
2- رشيد عمارة الزيدي ويوسف محمد، المعارضة السياسية في اقليم كردستان- العراق: النشأة والمستقبل، المركز العربي للابحاث ودراسة السياسات، قطر، أبريل- 2012.
3- رفيق عبدالسلام، شروط الاصلاح؛ حتى لايتحول الامر الى افساد القديم وتهجين الجديد، جريدة الشرق الاوسط، العدد 9229، 5 مايس 2004.
4- سعاد عمير، محددات الاصلاح السياسي، المجلة الجزائيرية للدراسات السياسية، العدد الثاني، 2013.
5- قضايا الاصلاح في الوطن العربي، مؤتمر الاسكندرية، (12-14 مايس 2004)، مجلة السياسية الدولية، العدد 156، القاهرة، ابريل، 2004.
6- محمد تركي بن سلامة، الاصلاح السياسي: دراسة نظرية، مجلة المنارة، المجلد 13، العدد ا5، 2007.
7- مداحي عثمان، دراسة وصفية تحليلية لمؤشرات منظمة الشفافية الدولية مع الاشارة الى حالة الجزائر، مجلة البشائر الاقصادية،جامعة طاهري محمد بشار، المجلد الخامس، العدد 2، 2019.
8- مسلم بابا عربي، محاولة في تأصيل الاصلاحي السياسي، مجلة دفاتر السياسية والقانون، العدد التاسع، 2013.
پێنجەم: راپۆرتی رێکخراوە حکومیی و ناحکومییەکان
١- توركيا والاكراد العراقيين: تنازع أم تعاون، تقرير الشرق الاوسط لمجموعة الازمات رقم 18- 13 نوفمبر 2008.
شەشەم: سەرچاوەکانی ئینتەرنێت
1- أحمد عدلي، العلاقات بين تركيا وكردستان العراق، شرة الشرق الأوسط الاستراتيجية، المرکز القومی لدراسات الشرق الاوسط، https://2u.pw/TqyiR                                                                                                                                         
2- احمد عدنان الميالي، الإصلاح السياسي في العراق: معوقات وحلول، مركز المستقبل للدراسات الستراتيجية.19/8/2018.  https://2u.pw/y6zgp                                                                                                                                           
3- جواد الحمد، فرص نجاح الإصلاح السياسي في الأردن، مركزدراسات الشرق الأوسط، عمان- الاردن.  https://2u.pw/60E4K             
4- جلال مجاهدي، الاصلاح السياسي كمفهوم و كضرورة، الحوار المتمدن، 6/2/2017:https://2u.pw/h9Crc                               
5- حسين احمد السرحان، المعارضة الايرانية والعلاقات بين ايران واقليم كردستان العراق، مركز الدراسات الاستراتيجية، جامعة كربلا،  https://2u.pw/O6Zfi                                                                                                                                          
6- سونر چاغاپتاي، تركيا و حكومة إقليم كردستان: مصلحة اقتصادية مشتركة غير معلنة، معهد واشنطن لدراسات الشرق الاوسط:  https://2u.pw/fJ3eW                                                                                                                                           
7-مظفر مزوري، تركيا وكردستان.. توأم العلاقات والمصالح المشتركة، مقال متوفر على موقع الجزیرە نیت:  https://2u.pw/QiAN8 
8- محمد محمود السيد، مفهوم الاصلاح السياسي، الحوار المتمدن، 23/11/2011.   https://2u.pw/RYJea                                 
9- محمد محمود السيد، مفهوم الاصلاح السياسي، الحوار المتمدن، 23/11/2011.   https://2u.pw/RYJea                                 
  
سەرچاوەکان بەزمانی ئینگلیزی
 
1- An horn oxford advanced learns dictionary of current English, oxford University press, London, Eight Impression, 1978.
2- The Political Reform in the Reign of His Majesty King Abdullah II bin Al-Hussein, Jordan Opportunities and Challenge مجلة العلوم القانونية والسياسية، المجلد الخامس، العدد الاول، 2016.
3- Webster’s, new world dictionary, the world publishing company,1937