جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ران

1 بەشی یاسا // زانکۆی گەرمیان

2 به‌شی یاسا // كۆلێژی یاسا و کارگێری// زانكۆی هەڵەبجە

پوخته‌

ئەم توێژینەوەیە لەسەر گەوهەری دادگای دەستوری و تایبەتمەندییەکان و ئارگۆمێنتەکانی پێویستی دادگای دەستوری و شێوازی پێک‌هێنانی لەو وڵات و هەرێمانەی بەڵگەنامەی دەستورییان نیە وەستاوە. ئەوەش رونکراوەتەوە دادگەری دەستوری پایەیەکی سەرەکی سیستمی دادوەرییە، هەر دادگایەک یان ئەنجومەنێک مومارەسەی ئەرک و تایبەتمەندییەکانی دادگەری دەستوری دەکات دەشێت ناوی دادگەری دەستوری لێبنێین. هاوکات جۆرە دادگەرییە سروشتێکی یاسایی و سیاسیشی هەیە. بەڵام ئەم یاسایی بوون و سیاسی بوونە لەڕووی تیۆرییەوە کێشەیەکی ئەوتۆی نییە، جونکە لە بنەمادا دەستور بەرجەستەکەری دۆخی سیاسییە لەچێوەیەکی یاساییدا. دادگەری دەستوری بەگشتی دادگەرییەکی پسپۆڕە و پسپۆڕییەکەشی بریتییە لە یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییە دەستورییەکان بڕیارەکانیشی یەکلاییکەرەوەن. ئةم جۆرەش لە دادگا دوو تايبەتمەندي رواڵەتيشی هەيە، كە لە گرنگيدانى دەستور بە پێکهێنانی دادگاى دەستورى و فرەچەشنی ئەندامێتی ئەو دادگايانەدا چڕ دەبێتەوە. تێژينەوەكە لەسەر ئەوە وەستا كە زۆرێک لە کێشە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بریتییە لە جیاوازی نەکردن لەنێوان یاسا دەستورییەکان و یاسا ئاساییەکاندا، چونکە هەردووکیان بە یەک رێکار و یەک رێژەی دەنگدانی ئاسایی دەرکراون، لەکاتێکدا ئەگەر ئەو جیاوازییە بکرایە، هاوکات دادگایەکی تایبەتیش هەبوایە بۆ یەکلاییکردنەوی رەوای بوون و دەستوری بوون و  دەستوری نەبوونی یاسا و پەیڕەو و بڕیارەکان، ئەوا هەرێم روبەڕوی لانی کەمی ئەو کێشانە نەدەبویەوە لە دە ساڵی رابردوو روبەڕویان بوەتەوە، ئەمە جگە لەوەی ئەم دوو هەنگاوە، لەلایەک ئەو بۆشاییە بەجۆرێک لە جۆرەکان پڕدەکاتەوە کە نەبوونی دەستورێکی نوسراو دورستیکردووە، لەلایەکی تریش دەبێتە بنەمایەک بۆ دەستوری ئایندەی هەرێمی کوردستان و ئاسان پەسەندکردنی پڕۆژەی دەستور.                                                                                           

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

ناونیشانی توێژینه‌وه‌ [English]

The need for a Supreme Constitutional Court in regions and states that do not have a written constitution

نوسه‌ران [English]

  • Pshtiwan Faraj 1
  • Mohsin Baram 1
  • Zanyar Kareem 2

1 Department of Law // Garmian University

2 Department of Law // College of Law and Administration // Halabja University

پوخته‌ [English]

     The sammury of the Research this sutudy is about the essence of the constitutional court, the requirements of the arguments and the properties of the constitutional court, and the way it's formed in countries and provinces that don't have constitutional document. It's been explained that the constitttional Jusice is the main pier of the judicial system. Every single tribunal or council is exercising their duties and properties of the constitutional Justice and it could be named as a constitutional justice. Meanwhile these type of justices have political and legal constitutional. However this legality and politicization don't have theortical matter, because basically the constitution is embodement of thepoltical status witin legal. Generally speaking the constitution court is an expert whose decisions are decisive to resolve the constitutional disputes. This type of court has two characterstics and manifestations, which concerns the constitution of composing a memebership of the constitutional court. The research is basd on considerable political problems of Kurdistan region, there is indistinguishable between the constitutional law and ordinary law. On account of both of them have been issued in one way and the same common voting proportion .meanwhile if this was to be done and there would have been a special court, deduct the legitimacy and constitutionalty, legal unconstitutional to the law, so the region wouldn't have faced the problems at least that have faced in the decade. Except for these two steps, it fills the space that's made due to the lack of written constitution, in another hand it will be abasis for the futurity of Kurdistan region constitution and admit the process of the constitution.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان [English]

  • Consitutional Law
  • Consitutional Court
  • Consitutional Council
  • Specialies of the Consitutional Court
  • Consitutional Principles
  1. یه‌كه‌م: سەرجاوە عه‌ره‌بییه‌كان:

     

    • کتێب:
    1. ابراهیم محمد علی، المصلحة‌ فی الدعوى الدستوریة‌، دار النهضة‌ العربیة‌، القاهر، بدون سنة‌ نشر.
    2. إحسان حمید المفرجي، كطران زغیر نعمة‌، رعد ناجی الجده‌، القانون الدستوري والنظام الدستوري في العراق، ط4، شركة‌ العاتك، القاهرة‌، 2011.
    3. أدلر مور تمرج، الدستور الأمریكي أفكار وأمثلة‌، ترجمة‌: إبراهیم عوده‌، الكتب الأردنی، عمان، 1987.
    4. ادمون رباط، الوسیط فی القانون الدستوري العام، ج 2، بیروت، دار العلم للملایین، 1965.
    5. ایرك برندت، مدخل للقانون الدستوری، ترجمة‌: د. محمد ثامر، منشورات زین الحقوقیة‌، ط 1، بیروت، 2012.
    6. بشیر علی باز، أثر الحكم الصادر بعدم الدستوریة‌، الأسكندریة‌، دار الجامعة‌ الجدیدة‌ للنشر، 2005.
    7. توماس باین، المنطق السلیم، ترجمة‌: محمد إبراهیم الجنيی، مۆسسة‌ هنداوی للتعلیم والثقافة‌، ط 1، 2012.
    8. حسن بحري، القانون الدستوري والنظم السیاسیة‌، منشورات الجامعة‌ الافتراضیة‌ السوریة‌، سوریا، 2018.
    9. رمزي طه الشاعر، النظریة‌ العامة‌ للقانون الدستوري، ط دار النهضة‌ العربیة‌، القاهرة‌، 2005.
    10. د.سلیمان الطماوي، السلكات الثڵاث فی الدساتیر العربێة‌ المعاصڕ‌ وفي الفكر السیاسي، دار الفكر العربي، 1988.
    11. د.سلیمان الطماوي، النظم السیاسیة‌ والقانون الدستوري، دار الفكر العربی، القاهرة‌، 1988.
    12. عاطف سالم عبدالرحمن، دور القضاء الدستوري فی الاصلاح السیاسي_الاجتماعي _الاقتصادی، دراسة‌ تحلیلیة‌ تطبیقیة‌ مقارنة‌ بین مصر والولایات المتحدة‌، دار النهضة‌ العربیة، القاهرة‌، 2010-2011.
    13. عبد المنعم كیوه‌، المنظمة‌ العربیة‌ للقانون الدستوري، الكتاب السنوی للمنظمة‌ العربیة‌ للقانون الدستوري، 2015-2016، تونس، 2017.
    14. عدنان عاجل عبید، أثر استقلال القضاء عن الحكومة‌ في دولة‌ القانون، العراق، مطبعة‌ سومر للطباعة‌، 2008.
    15. عدنان عاجل عبید، القانون الدستوري والنظام الدستوري في العراق، مطبعة‌ النبراس، النجف، 2010.
    16. عصام سلیمان، مدخل الى علم السیاسة‌، ط 2، دار النضال للطباعة‌ والنشر والتوزیع، بیروت، 1989.
    17. عصام علی الدبس، النظم السیاسیة:‌ السلطة‌ التشریعیة‌ المۆسسة‌ الدستوریة‌ العلیا، دار الثقافة‌، عمان، 2011.
    18. عصمت عبدالله الشیخ، مدى استقلال القضاء الدستوري في شأن الرقابة‌ على دستوریة‌ التشریعات، دار النهضه‌ العربیة‌، القاهرة‌، 2003.
    19. لیون دیكی، دروس فی القانون العام، ترجمة:‌ د.رشدي خالد، منشورات مركز البحوث القانونیة‌، بغداد، 1981.
    20. ماجد راغب الحلو، القانون الدستوري، مصر، الأسكندریة‌، دار المطبوعات الجامعیة‌، 1997.
    21. محمد باهی أبو یونس، أصول القضاء الدستوري، الأسكندریة‌، دار الجامعة‌ الجدیدة‌، 2013.
    22. محمد شفیق، القضاء الدستوري، منشورات المفوضیة‌ السامیة‌ لحقوق الانسان، تونس، 2012.
    23. محمد كامل لیلة‌، النظم السیاسیة‌ الدولة‌ والحكومة‌، دار النهضة‌ العربیة‌، بیروت، 1969.
    24. موریس دوفرجیه، المۆسسات السیاسیة‌ والقانون الدستور-الأنظمة‌ السیاسیة‌ الكبرى، ترجمهة: د.جورج سعد، المۆسسهة العامة‌ للنشر والتوزیع، بیروت، 1992.
    25. نبیل عبدالرحمن حیاوی، ضمانات الدستور، ط 2، بغداد، المكتبة‌ القانونیة‌، 2007.
    26. وزارة‌ الخارجیة‌ الأمریكیة‌، موجز نظام الحكم الأمریكي، بدون تأریخ النشر.

     

    • گۆڤار:

     

    1. كمال جعلاب، القضاء الدستوري، الجزائر، جامعة‌ زیان عاشور بالجلفة‌، كلیة‌ الحقوق والعلوم السیاسیة‌، 2018-2019.
    2. مها بهجت یونس و محمد سالم كریم، طبیعة‌ أحكام القضاء الدستوري ودورا فی تحقیق استقلاله، جامعة‌ واسط، مجلة‌ كلیة‌ التربیة‌، عدد 39، الجزء 2، آیار 2020.

     

    دووەم: سەرجاوە ئینگلیزییه‌كان:

     

    • کتێب:

     

    1. Edward McWHINNEY, Supreme courts and judicial Law-Making, Constitutional Tribunals and Constitutional review, Netherlands, Martinus Nijhoff Publishers,
    2. Rubio Liorente, Constitutional Jurisdiction as Law–Making, Berlin Heidelberg, Springer – Verlag, 1988.
    3. David F. J. Campbell, the Basic Concept for the Democracy Ranking of the Quality of Democracy, University of Klagenfurt, Vienna, 2008.
    4. Peter Haberle, Role and Impact of Constitutional Courts In A Comparative Perspective, University of Bayreuth, USA, 2010.
    5. Sofia Amaral Garsia,Nuno Garoupa, Veronica Gremb, Judicial independence and party politics in the Kelsenian Constitutional Courts, University of Illinois-college Of Law, 2008.

     

    • گۆڤار:

     

    1. Frank Cass,Constitutional courts and Parliamentary Democracy, West European Politics, England, Vol, 25, No 1( january 2002).
    2. Tom Ginsburg, Constitutional Courts in new Democracies, Global Jurist Advances, Vol.2.2002.

     

    سێهەم: دۆکیومێنتە نێودەڵەتییەکان:

     

    1. راگه‌یه‌نراوى فه‌ڕ‌ه‌نسا بۆ مافه‌كانى مرۆڤ و هاوڵاتى 1789.

     

    چوارەم: ده‌ستورەکان:

     

    1. ده‌ستورى وڵاته‌ یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مریكا (1789).
    2. ده‌ستورى كۆمارى ئه‌ڵمانیاى فیدراڵى (1949).
    3. ده‌ستورى فه‌ڕ‌ه‌نسا (1958).
    4. ده‌ستورى جه‌زائیر (1996).
    5. ده‌ستورى كۆمارى فیدراڵى عێراق (٢٠٠٥).
    6. ره‌شنوسی ده‌ستورى هه‌رێمى كوردستان – عێراق (٢٠٠٩).

     

    پێنجەم: یاساکان:

     

    1. یاسای بنه‌ماكانى دادبینى شارستانى و بازرگانى ژماره‌ (88) ى ساڵى 1956 عێراقی هه‌ڵوه‌شاوه‌.

     

    شەشەم: بڕیارەکانی دادگا:

     

    1. بڕ‌یارى دادگاى باڵاى فیدراڵى، راڤه‌/ ژماره‌ (113)، 30/١٠/٢٠١٣.

     

    حەوته‌م: وێبسایته‌كان:

     

    1. دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق.
    2. دادگاى باڵاى دادى ئیسرائیل.
    3. وه‌زاره‌تى دادى ئیسرائیل.
    4. ئاژانسی ئه‌نادۆڵ.
    5. په‌یسه‌ر پریس.

     

    * ڕونکردنەوەکان:

     

    1. لة بنةمادا وشةى ديموكراسى وشةيةكى يؤنانية و لةرِووى زمانةوانييةوة لة دوو برِطةى ديموَس (Demos) كة بة ماناى خةلَك ديَت ء كراتية (kratia) كة بة ماناى حوكمء فةرمانرِةوايى ديَت ثيَكهاتو، بةمثيَية ديموكراسيةت لةرِووى زمانةوانييةوة يانى فةرمانرِةوايى خةلَك، زؤريَكيش، بةتايبةتى سةرؤكى ثيَشووترى ولآتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا ئةبراهام لنكؤلَن ئةمة زياتر رِوون دةكاتةوةء ثيَى واية ئةم ضةمكة يانى فةرمانرِةوايى خةلَك لةلايةن خةلَكةوةء لة ثيَناوى خةلَكدا. واتة يةكةم ئامانج و كؤتا ئامانجي ديموكراسيةت بريتية لة خةلَك. بؤ زانيارى زياتر برِوانة:

    David F. J. Campbell,the Basic Concept for the Democracy Ranking of the Quality of  Democracy, University of Klagenfurt, Vienna, 2008, P 5.

    1. ثيَشتر ء لة سالَى 2016 بيرؤكةى ئةم تويَذينةوةية بةشيَوةيةكى سةرةتايي لةثةيثةريَكدا ثةيمانطاى كوردى بؤ هةلَبذاردن كارى لةسةر كردوة كة يةكيَك لة نوسةرانى ئةم تويَذينةوةية (د.موحسين ئةديب) يةكيَك بووة لة ئامادةكارة سةركييةكانى ئةم ثةيثةرة.
    2. ديكؤميَنتى راطةيةنراوى سةربةخؤيي دةولَةتى ئيسرائيل، ئةو ديكؤميَنتةية كة لة (14/ئايار/1948) دواى كؤتاييهاتنى ئينتيدابي بةريتانيا نوسراوة، ئةو بنةما طشتييانةى لةخؤ طرتوة كة دةولًةتى ئيسرائيليان لةسةر دامةزراوة.
    3. طرنطة ئاماذة بةوة بكةين كة لة كتيَبةكانى ياساى دةستوريدا ضةند طوزارشتيَكى تر بؤ ياسا دةستورى بةكاردةهيَنريَت، لةوانة: 1- ئةو ياسايانةى كة رةهةندى دةستوريان هةية. 2- ياساى ئؤرطاني. 3- ئةو ياسايانةى كة سروشتى دةستوريان هةية. 4- ياساى بنةرِةتى (وةك ئةوةى لة دةستورى فةرِةنساى سالَى 1958 دا هاتوة). 5- ياساي تةواوكةرى دةستور. بؤ زانيارى زياتر سةثيرى ئةم سةرضاوانة بكة: د.احسان حميد المفرجي و د. كطران زغير نعمة و د.رعد ناجي الجدة، المصدر السابق، ص174. و د. كمال جعلاب، القضاء الدستوري، الجزائر، جامعة زيان عاشور بالجلفة، كلية الحقوق و العلوم السياسية، 2018-2019، ص51-54.
    4. بؤ رونكردنةوةى زياتر طرنطة ئاماذة بةوة بكةين كة مادةى (123)ى دةستورى (1996)ي جةزائير ئةم بوارانةى دةسنيشانكردوة كة رهةندى دةستورى (دةستورةكة بة ئؤرطانى ناوزةدى كردون) كة بريتيين لةمانة: 1- ريَكخستنى دةسةلآتة طشتييةكان ء كارةكانى .2- سيستمى هةلَبذاردن. 3- ياساكانى تايبةت بةثارتة سياسييةكان. 4- ياساكانى تايبةت بةراطةياندن .5- ياساكانى تايبةت بةدادوةرى. 6- ياساكانى تايبةت بةدارايي. 7- ياساكانى تايبةت بةئاسايشى نيشتيمانى. بؤ زانيارى زياتر سةيرى دةقي دةستورةكة لةم لينطةدا بكة:

    https://www.globalhealthrights.org/wp-content/uploads/2015/03/Algeria-Constitution-2008-Arabic.pdf

     

    1. هةر بؤ نمونة مادةى (46) دةستورى 1958 فةرةنسا، جطة لةوةى ضةندين ريَكا رى ديكةى توندى طرتؤتةبةر بؤ راييكردنى ياسا دةستورييةكان (كة دةستورةكة بةياسا بنةرِةتييةكان ناوزةدى دةكات)، هاوكات رةزامةندى هةردوو ئةنجومةنى ثيران ء كؤمةلَةى نيشتيمانى بةمةرج طرتوة، ثاشانيش دةلَيَت ئةطةر هةردوو ئةنجومةنةكة لةسةرى هاورِا نةبوون ئةوا دةبيَت بة زؤرينةى رةهاى كؤمةلَةى نيشتيمانى راييبكريَت. بؤ زانيارى زياتر سةيرى دةقي دةستورةكة بكة. هةروةها مادةى (123) دةستورى 1996 جةزائير ريَذةى (3/4) بةمةرج طرتوة بؤ راييكردنى ياسا ئؤرطانييةكان.
    2. دةشيَت بؤ زياتر دروستكردنى كؤدةنطى لةسةر ئةو ياسا دةستورييانة، ثةنا ببريَتة بةر كؤمةلَيَك ريَكارى توندى ديكةى وةك راثرسي جةماوةرى، وةك ئةوةى لة مادةى 61 دةستورى 1958 فةرنسادا هاتوة.
    3. بةرِيَز مةسعود بةرزانى لة (12/5/2005) وةك يةكةم سةرؤكى هةريَمى كوردستان لةلايةن ثةرلةمانةوة هةلَبذيَردراو سويَندى ياسايي خوارد.
    4. بؤ زانيارى زياتر سةيرى ئةم لينكةى خوارةوة بكة: https://www.peyserpress.com/detail/1219
    5. بؤ زانيارى زياتر سةيرى ئةم لينكة بكة:

    https://www.parliament.krd/media/2031/%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%89-%DA%98%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87-19-%D9%89-%D8%B3%D8%A7%DA%B5%D9%89-2013-%

    1. بؤ زانينى بؤضونى ثارتى ديموكراتى كوردستان ليَدوانيَكى جةعفةر ئيمينكى جيَطرى ئةوكاتى سةرؤكى ثةرلةمان بخويَنةرةوة كة بةروارى (17/8/2015) بؤ ئاذانسي ئانادؤلَى داوة.