جۆری توێژینهوه : Original Article
نوسهران
بهشى مێژوو – كۆلێژى ئاداب زانكۆى سهلاحهدين / ههولێر
پوخته
ئهم توێژينهوهيه تيشك دهخاته سهر بهشێك له مێژووى كهلار و دهوروبهرى لهپاش شۆڕشى (14ى تهمووزى 1958), لهپێشهكيهك وسێ تهوهر پێكهاتووه ،تهوهرى يهكهم تهرخانكراوه بۆ باس كردنى بارودۆخى سياسى كهلار له سهردهمى شۆڕشى (14ى تهموز)، تهوهرى دووهم تايبهته به چالاكيهكانى حزبى شوعى، ههرچى تهوهرى سێيهميشه باس لهگهڕانهوهى مهلا مستهفاى بارزانى (1903 – 1979) دهكات لهسۆڤيهت و چالاكبوونى پارتى لهكهلار و دهروبهريدا . كهلار وهك ناوچهكانى تر كهوتنه ژێر كاريگهريى پێشهاته سياسييهكان لهپاش راگهياندنى سيستهمى كۆمارى, كه بنهماڵهى بهگزادهى هۆزى جاف له سنوورهكهدا نهمان و روويان له ئێران كرد.
له كهلار و دهوروبهريدا خهڵكى رۆژانه له رێگهى خۆپيشاندانهوه پشتگيرييان له عهبدولكهریم قاسم و شۆڕش كردووه، سهرئهنجامى ئهم دۆخه خۆى لهدوو بهرهدا بينيوهتهوه, كه ئهوانيش بهرهى حيزبى شيوعى و پارتى بووه, كه ههردوو حيزب بۆ رێكخستنهوهى ئهندام و لايهنگرانيان دهستيان به بارهگاكردنهوه كردووه. له كهلار بارهگاى (شبيبه)ى سهر بهحيزبى شيوعى و بارهگاى (خهبات)ى پارتى به شێوهيهكى چالاك كهوتوونهته چالاكى نواندن و خهڵكيان لهدهور كۆبوهتهوه.
ململانێى بهردهوام لهنێو ئهندام و لايهنگرى ههردوو حيزبدا له كهلار و دهوروبهريدا سهرى كێشاوه بۆ ململانێى چهكدارى . لهپاش ئاڵۆزبوون و تێكچونى پهيوهندييهكانى كورد و حكومهتهكهى قاسم بارهگاكانى پارتى داخراون و ئهندام و لايهنگرانى ئهو حيزبه دهستگيركراون, ئهمهيش بووهته هۆى هاتنه ئاراى دۆخێكى تازه, كه شهڕى نێوان ههردوولاى لێكهوتوهتهوه.
وشه بنچینهییهكان
ناونیشانی توێژینهوه [English]
پهرهسهندنه سياسييهكان له كهلار و دهوروبهرى له ساڵانى (1958- 1961)دا
نوسهران [English]
- Sabah ali
- Dilshad Abdulrahman
بهشى مێژوو – كۆلێژى ئاداب زانكۆى سهلاحهدين / ههولێر
پوخته [English]
This research sheds light on a part of the history of Kalar town and its surroundings after the revolution of 14th July 1958. It contains an introduction and three sections. The first section gives information on Kalar from the beginning of the revolution of 14th July. Then, the second section is about the activities of the Communist Party. Eventually, the third section states the returning of Mala Mustafa(1903 – 1979) from the Soviet Union and the activation of PDK in Kalar and other nearby areas.
After the declaration of the Republic System, Kalar was influenced by the political facts and occasionally the tribe of Bagzada Al-Jaf left the area and departed to Iran. In Kalar, people started demonstration to support Abdul-Karim Qasim and his revolution. Consequently, two parties including PDK and Communist settled in the area, established their headquarters and started rearranging their members and supporters. In Kalar, the headquarters of Shabiba and Khabat were established by the Communist Party and the Democratic Party of Kurdistan (PDK) who could gather their followers around their headquarters and started activities. The followers of both parties were armed at that moment and they enthusiastically started struggling against each other. After the disintegration of the Kurdish and Iraqi government relationship, the PDK headquarters were closed and the followers of the party were arrested which led to the instability of the area and starting a battle between both sides.
وشه بنچینهییهكان [English]
- Kalar
- Bagzada Al-Jaf
- Communist Party
- P
يهكهم : بهڵگهنامهكان
ا – بڵاونهكراوهكان :
- (1971)، الشهادة الجنسة العراقية، على سليم احمد، رقم الشهادة 236586، التاريخ 29/1/1971 :السليمانية.
- (1977)، الدائرة ملاحضية قسم اوقاف السليمانيه، هوية الموظفين، الاسم :فقي سليمان حسين، رقم البطاقه 319، تاريخ الاصدار 1/9/1977 :السليمانية.
- (1978)، الجمهورية العراقية، وزارة العدل، محكمة الاحوال الشخسية في كلار، حجة وفاة :احمد فتاح روستم، العدد (17)، التاريخ 22/1/1978 :كلار.
- (1978)، الشهادة الجنسة العراقية، فقى سليمان حسين حسن، رقم الشهادة 179098/ب، التاريخ 1/10/1978 :السليمانية.
- (1989)، الجمهورية العراقية، وزارة الصحة وشۆون الاجتيماعية-الاحصاء الصحي والحياتي، صورة قيد وفاه :علي سليم احمد، رقم الشهادة (199845)، التاريخ 8/10/1989 :كلار.
ب – بڵاوكراوهكان :
– بهزمانى عهرهبى
- الاعظمي، وليد محمد سعيد، (1989)، ثورة 14 تموز وعبدالكريم قاسم في الوثائق البريطانية، الطبعة الاولى، طبع الدار العربية :بغداد.
- البوتانى، عبدالفتاح علي، (2020)، من ارشيف جمهورية العراقية الاولى :حوادث الموصل وكركوك وتداعياتها 8أذار 1959 -14 تموز 1959، من منشورات الاكاديمية الكردية :اربيل.
دووهم : پهرتووك بهزمانى ئينگليزى
- Arfa ,Hassan ,(1966) ,THE KURDS An Historical And Political Study ,OXFORD UNEVERSTY PRESS :London.
- Dann ,Uriel ,(1969) ,IRAQ UNTER QASSEM A Political History ,1958 -1983 , Published in Israel by Israel Universities Press :Jerusalem.
سێيهم :پهرتووك بهزمانى عهرهبى
- بطاطو، حنا، (1995)، العراق الطبقات الاجتماعية والحركات الثورية من العهد العثماني حتى قيام الجمهورية، ترجمة :عفيف الرزاز، الكتاب الاول، مؤسسة اڵابحاث العربية :بيروت.
- الزبيدي، ليث عبدالحسن، (1981)، ثورة 14 تموز 1958 في العراق، الطبعة الثانية، منشورات مكتبة اليقظة العربية، بغداد.
- طالباني، جلال، (1970)، كردستان والحركة القوميه الكردية، الطبعة الاولى، منشورات الجريده النور :بغداد.
- علو، سعيد خديدة، (2006)، العلاقات العراقية الإيرانية وأثرها في القضية الكوردية في العراق 14 تموز 1958 - 8 شباط 1963، دار سبيريز للطباعة والنشر: دهوك.
- عمر، شيركو فتح الله، (2004)، الحيزب الديمقراطي الكردستاني وحركة التحرر القومي الكردية في العراق 1946 -1975، الطبعة الاولى، المديرية العامة للطباعة والنشر :السليمانية.
- كريم، حبيب محمد، (1998)، تاريخ الحيزب الديمقراطي الكردستاني –العراق في محطات رئيسة 1946 -1993، مطبعة خهبات :دهوك.
- واخرون، جليلي جليل، (2012)، الحركة الكردية في العصر الحديث، ترجمة : د.عبدي حاجي، الطبعة الثانية، مؤسسة موكرياني للبحوثوالنشر :اربيل.
چوارهم : پهرتووك بهزمانى فارسى
- همكاران، محمد اللهيارى، (1391)، اطلس راهنما -11 پاوه در جنگ باضد انقلاب ودفاع مقدس، مركز اسناد وتحقيقات دفاع مقدس :تهران.
پێنجهم :پهرتووك بهزمانى كوردى
- بارزانى، مسعود، (2012)، بارزانى و بزووتنهوهى رزگاريخوازى كورد 1958 -1961، بهرگى دووهم :ههولێر.
- جاف، خوسهرهو، (2013)، مێژووى هۆزى جاف، چاپى يهكهم، دهزگاى چاپ وبڵاوكردنهوهى بهدرخان :ههولێر.
- خهيالى، لوقمان، (2021)، عێراق لهسهردهمى پاشايهتى هاشميدا 1921 -1958ز، پێداچونهوهى :عهدالهت عهبدوڵا، چاپى يهكهم، چاپخانهى كارۆ :سلێمانى.
- سهجادى، عهلائهدين، (2005)، شۆڕشهكانى كورد وه كورد و كۆمارى عێراق، ئامادهكردن و لهچاپدانهوهى :ئهحمهد موحهممهدى، دهزگاى چاپ و بڵاوكردنهوهى ئهتڵهس چاپ :تاران.
- شاكهلى، محهمهد، (2003)، گهرميان رابردووى نزيك و ئاينده، پێداچوونهوهى :دلێر ميرزا، چاپخانهى كارۆ :سلێمانى.
- شهريف، عومهر عهلى، (2019)، 100 ناودارى كهركووك وگهرميان، چاپى يهكهم، چاپخانهى كارۆ :سلێمانى.
- عزيز، سوهێل، (2015)، مێژووى ناوچهى گهرميان چينه كۆمهڵايهتى و رێكخراوه سياسييهكانى نێوان ساڵانى (1870 -1970)، چاپى يهكهم، چاپخانهى ياد :سلێمانى.
- عهلى، م.، (2013)، عهلى حهمدى.. سمبولى كوردايهتى، زنجيره كتێبى گۆڤارى كۆچ :سلێمانى.
- عومهر، سهروهر عهبدولرهحمان، (2019)، حيزبى شوعى عێراق ومهسهلهى كورد 1934 -1975، چاپى يهكهم، چاپخانهى كارۆ، سلێمانى.
- كهريم، عومهر شهريف، (2010)، شهڕى قاتهكانى كفرى لهنێوان داستان و قارهمانێتيدا، چاپى يهكهم، لهبڵاوكراوهكانى مهكتهبى رۆشنبيرى وراگهياندنى لقى 22ى گهرميانى (پ.د.ك)، چاپخانهى كوردستان :سلێمانى.
- كۆچێرا، كريس، (2007)، كورد لهسهدهى نۆزده و بيستهم دا، وهرگێڕانى :حهمهكهريم عارف، چاپى چوارهم، خانهى چاپ وبڵاوكردنهوى ئاوێر :ههولێر.
- لۆلۆ، جهمال، (2020)، ڕهشماڵ راگوزهرێك بهناو كار و چالاكى و بهڵگهنامه و وێنهكانى داود بهگى فهتاح بهگى جاف، چاپى يهكهم، چاپخانهى پيرهمێرد :بێ شوێنى چاپ.
- مام خول، رهفيق رحمان، (2013)، مستهفا بارزانى ڕۆڵ و ههڵوێستى له پێشهاته سياسيهكاندا 1958 -1970، پێشهكى :دكتۆر كهمال مهزههر ئهحمهد، چاپى دووهم، چاپخانهى شههاب :ههولێر.
شهشهم : پهرتووكى يادداشت و بيرهوهرى
ا – بهزمانى كوردى
- پشدهرى، رهفيق، (2002)، كورد دوژمنى خۆت بناسه، بهرگى دووهم :بێ شوێنى چاپ.
- پشدهرى، عبدالله احمد رهسووڵ، (1992)، يادداشتهكانم، بهشى يهكهم، دهزگاى رۆشنبيرى و بڵاوكردنهوهى كوردى :بهغدا.
- رهشيد، سهلاح، (2017)، مام جهلال ديدارى تهمهن –لهلاوێتيهوه بۆ كۆشكى كۆمارى، بهشى يهكهم، چاپى يهكهم، چاپخانهى كارۆ :سلێمانى.
- قادر، محهمهد مهلا، (2007)، خهباتنامه كورته مێژووى پارتى و كلتوورى بارزانى نهمر، چاپى دووهم، بڵاوكراوهى ئاراس :ههولێر.
- كهلارى، حسێن، (2020)، ئامێته، بهشى يهكهم، چاپى يهكهم، چاپخانهى ئاسيا :سلێمانى.
- نهريمان، مصطفى، (1994)، بيرهوهرى يهكانى ژيانم، دهزگاى رۆشنبيرى وبڵاوكردنهوهى كوردى :بهغدا.
- وهلى، محهمهدى حاجى، (2017)، پشكم لهكوردايهتيدا، چاپخانهى بيناى :سلێمانى.
ب – بهزمانى عهرهبى
- طالبانى، الشيخ عطا، (2010)، ذكريات ايام النضال في كوردستان، الطبعة الاولى، مطبعه ئارا :سليمانية.
حهوتهم : نامهى ئهكاديمى (بڵاونهكراوه)
ا – ماستهر بهزمانى عهرهبى
- الحسناوي، علي برزان عطار، (2018)، حركة أنصار السلام في العراق 1954 -1963، رسالة تقدم إلى مجلس كلية التربية للعلوم الانسانية جامعة ذي قار -وهي جزء من متطلبات نيل شهادة الماجستير في التاريخ المعاصر : ذي قار.
ههشتهم : دهستنووس
- دهككهيى، مهلا ئهحمهدى، (1986)، كهشكۆڵى مهلا ئهحمهدى دهككهيى 1927 -1967، لهسهر نوسين و ئامادهكردنى :محهمهد مستهفا حهمهبۆر، ئهرشيفى :مامۆستا محهمهد عهلى قهرهداغى :بهغداد.
نۆيهم : گۆڤارهكان
- (1959)، بانگى ئاشتى بۆ دانيشتوانى ناوچهى شێروانه، ههتاو، ژماره (155).
- باوهڕ، ئهحمهد، (2017)، ژنه جافێك لهكهلارهوه :حهبيبه خانمى كهريم بهگى جاف 1924 -1997، رامان، ژماره (243).
- دهلۆ، حسێن ئيسماعيل خان، (2019)، ناوچهى كفرى لهنێوان ساڵانى (1945 -1963)، كۆنفرانسى زانكۆى گهرميان، گۆڤارى زانكۆى گهرميان، ژمارهى تايبهت.
- شاكهلى، ئهمجهد، (1997)، خوێندنهوهيهكى نوێى 14ى تهموزى 1958ى عێراق، رابوون، ژماره (22).
- قادر، مهدى محمد، (2008)، رۆڵى كورد لهبزوتنهوهى ئاشتيخوازان لهعێراقدا 1950 -1958، مێژوو، ژماره (6).
دهيهم : رۆژنامهكان
ا – رۆژنامه بهزمانى عهرهبى
- (1954)، من كفري، صوت الاهالي، العدد (262).
- (1958)، المراسيم الجمهورية، رقم (1)، مرسوم جمهوري، الوقائع العراقية، عدد (1).
- (1960)، احتفال رائع في باوهنور مركز ناحية بيباز بمناسبة افتتاح مكتب خهبات، مراسل خهبات في كفري، خهبات، العدد (154).
ب – رۆژنامه بهزمانى فارسى
- (1345)، فقدان يك شخصيات بزرك كرد، خاك وخون، شماره (87).
- (1357)، سالار جاف از دستگيرى تا اعدام، كيهان، شماره (10653).
ج – رۆژنامه بهزمانى كوردى
- (1958)، تاقمى يهكهم لهوهفدهكانى كوردستان، پێش كهوتن (التقدم)، ژماره (2).
- باوهڕ، ئهحمهد، (2020)، بزووتنهوهى پشتيوانانى ئاشتى –لهناوچهى شێروانه و بڵاوكردنهوهى بهياننامهيهك 1959، خانهقى، ژماره (91 -92).
- كهلارى، جوتيار، (2010)، يادئانينهوه حهبيبهخانى شۆڕشگێڕ، خهبات، ژماره (3818).
يازدهيهم : بهرنامهى تهلهفيزيۆنى
- محهمهد، فهيسهڵ (2020)، بهرنامهى رووداو و مێژوو، چاوپێكهوتن لهگهڵ محهمهد حاجى وهلى –پێشمهرگهى شۆڕشى ئهيلول لهگهرميان، بهشى يهكهم، رۆژى پێشكهش كردن (13/9/2020)، تهلهفزيۆنى nrt :سلێمانى.
دوازدهيهم : چاوپێكهوتن
- ئهبوكاروان، هاوڕێ، (28/11/2020)، سلێمانى.
- بهگ، حسێن عهلى، (27/9/2020)، كهلار
- جاف، د.حهسهن ، (15/9/2020)، ههولێر.
- جاف، د.حهسهن، (29/1/2021)، ههولێر.
- جهوههر، سهعيد، (2/11/2020)، كفرى.
- حهمۆمين، حسێن، (1/10/2020)، كهلار.
- داراى داوود بهگ، (19/9/2020)، ههولێر.
- سلێمان، ههژار فهقێ، (20/1/2021)، رزگارى.
- شاترى، حاجى حهسهنى حاجى قادرى، (4/9/2020)، كهلار.
- شاكهلى، شێخ محهمهد، (25/11/2020)، گوندى سهعدئاوا – رزگارى.
- فهتاح، هێرش ئهحمهد، (29/9/2020)، كهلار.
- كهماڵهيى، لالهفايهقى، (1/5/2020)، كهلار.
- مهحمود، مامۆستا ساڵح حاجى، (2/10/2020)، كهلار.
سيازدهيهم : پێگهى ئهنتهرنێت
- جاف، سهروهت، (2016)، داودبهگى فهتاح بهگى جاف، https://jafftribe.com/KU/single-jaff-leader.php، .(accessed :29-1-2021)