Document Type : Original Article
• Glatz, C. and Casana, J., 2016. Of highland-lowland borderlands: Local societies
and foreign power in the Zagros-Mesopotamian interface. Journal of
Anthropological Archaeology, 44, pp.127-147.
• بهڕێوبهرایهتى گشتى شوێنهوار و کهلهپورى عێراق (96) نهوهت و شهش گرد تپۆڵکه و شوێنى له
کهلار و دهوروبهری هک ناوچهیهکى شوێنهوارى دهستنیشانکردووه ، ، بهڵام تا ئێستا، زۆر بهکهمى و
چهند دانهیهکیان نهبێت، کنهو پشکنینیان بۆ نهکراوه، بڕوانه: أگلس المواقع الاپریه، منشورات المۆسسه
العامه للاپار و التراپ، بغداد، 1976، خریگه رقم(104)، محافڤه کرکوک، قچاو کلار، ناحیه
شیروانه.
o .(Glatz and Cassana, 2017: 5)2-
• حهسونه: ناوچهیهکى شوێنهواریی دێرینه له میسۆپۆتامیا، نزیکهى (35کم) باشوورى شارى مووسڵ، له
یهکهمین قۆناغه فهرههنگییه ناسراوهکانه، که دهکهوێته پێش مێژوو، مرۆڤ پێش(6000)ساڵ پێش زایین
لهم ناوچهدا ژیاوه، ماڵى له قوڕ درووستکردووه، کشتکارى کردووه و گوندى درووستکردووه، دوورى
نێوان گوندهکان لهنێوان(2-5کم) بووه، ئهم شارستانییهته لهلایهن شوێنهوارناسه عێراقییهکان به
سهرۆکایهتى سیتۆن لوید، له نێوان ساڵانى(1942-1944ز) دۆزرایهوه. بڕوانه: گه باقر، مقدمه فی
تاریخ الحچارات القدیمه (تاریخ الفرات القدیم)، گ2، (بغداد، 1955)، ص ص59-60.
• Şerifoğlu, T. E, Casana, J, Glatz, C and Haydar, S. M. 2016. Initial Results of the
Sirwan (Upper Diyala) Regional Project. Proceedings, 9 th ICAANE, Basel. V3. PP
(119-130).
• سهردهمى حهلهف: یان فهرههنگى حهلهف، ئهو قۆناغهیه له مێژووى میسۆپۆتامیا، که دهگهڕێتهوه بۆ
ههزارهى شهشهمى پێش زایین، ناوهکهى لهو تهپه شوێنهوارییهوه وهرگرتووه، که دهکهوێته "حهسهکه"ى
ڕۆژئاواى کوردستان، تیایدا یهکهمین شوێنهوارهکانى چاخى بهردینى نوێ دۆزرایهوه، دواى چهندین
ساڵ کنهو پشکنین، له نێوان ساڵانى(1889 و 1911 و 1913 و 1927 و 1929ز)، لهلایهن زاناى
ئهڵمانى ماکس فۆن ئۆبنهایم توانرا ڕوخساره گشتییهکانى ئهم شارستانییهت و فهرههنگه
دهستنیشانبکرێت. بڕوانه: گه باقر، المصدر السابق، ص ص61 و 63.
• محهمهد عهلى کهریم، مێژووى کهلار له ڕووى بهڵگه شوێنهوارییهکانهوه، یادى کهلار"بڵاوکراوهیهکى
تایبهته به ساڵیادى به قهزابوونى کهلار، (ژماره 0-1، 28ى شوباتى 2017)، ل 5.
• محهمهد عهلى کهریم، مێژووى شوێنهوارى کهلار و دهوروبهرى، یادى کهلار، (ژماره 2ى شوباتى
2018)، ل28.
• Glatz and Cassana, 2016: 133.
• گهرمیان: واتا ناوچه گهرمهکان، که ناوچهى کهلار و دهوروبهرى بهدرێژاى مێژوو بهشێکى بوون،
ناوێکى جوگرافى دێرینه، پهتلیمۆس(87-150ز) له جوگرافیا بهناوبانگهکهیدا بهگهرهمایۆى
–Garamaioi نوسوێتى، دهڵێت شانشینێک بوو ناوهندهکهى "کهرخا بیپ سلۆک" بوو، واتا کهرکووکى
ئێستا، تا هاتنى ساسانییهکانیش ههر بهدهوامبووه، له مۆنۆمێنته مێژووییهکهى پهیکوڵى دا، که له
کۆتاییهکانى سهدهى سێیهمى زاییندا نوسراوهتهوه، "گهرماییهکان" وهک ئاماژهیهک بۆ خهڵکى گهرمیان
ناوى هاتووه، له دهقى جوگرافیاکهى مۆسى خورنى-یش، که مێژوونووس و جوگرافیاناسێکى ئهرمهنى
ڕۆژگارى ساسانى بووهو دهقێکى بهناوبانگى لهسهر جوگرافیاى ئیمپراتۆرى ساسانى ههیه، ناوى
"گهرمکان"ى وهک یهکێک له ئوستانه ڕۆژئاواییهکانى ئێمپراتۆریاى ساسانى هاتووه، به زمانى ئارامى
"بێت گهرمێ"یان پێ دهوت، له قۆناغهکانى دواتردا له سهرچاوه عهرهبییهکاندا بووهته "باجرمێ".:
بڕوانه: کۆزاد محهمهد ئهحمهد، خانهقین و دهوروبهرى له سهرهتاوه تا ئیسلام. سهرچاوهى پێشوو،
ل47. ههروهها کۆزاد ئهحمهد،پهیکوڵى شوێنهوارێکى گرنگ..دهقێکى لهبیرکراو، ل17.
• بڕوانه: کۆزاد محمد أحمد، خانهقین و دهوروبهرى له سهرهتاوه ت ئیسلام، له چوارچێوهى
کتێبى(مێژووى خانهقین، ئامادهکردنى، مامۆستا حهعفهر"فازیل کریم ئهحمهد"، ب1، (سلێمانى، 2017)،
ل ل 32-33. جێى ئاماژهیه شوێنى سیمیرووم تا ئێستاش جێگهى مشتومڕه، بۆچوونى کۆنتر ئهوهبوو،
که له دهوروبهرى ئاڵتون کۆپرى (پردێ) بووه، دواتریش ئهو بۆچوونه خرایهڕوو، که شانشینهکه
کهتۆته باکوورى ڕۆژههڵاتى ئهو بهشهى زنجیرهى حهمرینى نێوان دوو ڕووبارى عزێم و سروان.
نوێترین دهستنیشانکردنى سیمیرووم ئهوهى "فراین"ه (1997ز)، که جهرگهى شانشینهکهى خستۆته
ناوچهى دهربهندیخان-شهمێران-ى ئێستا. بڕوانه:
• Frane, D.R., 1997.on the location of Simurrum Crasing Bonndariesan and Linking
Horizans: studies in Honor of Mchael c. Astonr , pp.243-269.
• بۆ زیاتر بڕوانه: کۆزاد محهمهد ئهحمهد، بایهخى خانهقین و گهرمیان لهبهر ڕۆشناییى سهرچاوه
کۆنهکاندا، گۆڤارى ژین، (ژماره-1پوشپهڕى 2009)، ل ل 9-10.
• له سهرچاوهکاندا هاوڕێ لهگهل سیمیرروم دا ئاماژه بۆ "کارخار" دهکرێت، که شولگى له چوارچێوهى
لهشکرکێشییهکانیدا بۆ ناوچهکه هێرشى کردۆته سهر، له یهکێک لهو سهرچاوانهدا گریمانهى ئهوه
دهکرێت ناوچهیهکى موحتهمهلى شوێنى کارخار نزیک کهلار-ى ئهمڕۆیه، پێشیوایه گۆڕانى (ر) بۆ (ل)
شتێکى ئاساییهو باقى گۆڕانکارییهکانیش دیسان ئاسایین، ئهگهر ئهم دهستنیشانکردنه ڕاستبێت، پێویسته
گۆڕانهکه بهم جۆره بێت: کارخار-کهرخار)(کهلخار-کهلار). بڕوانه: فاچل قهرهداغى، مێژووى دێرینى
کوردستان، کتێبى یهکهم، چاپى ئهمازۆن، 2017، ل33-34. بهڵام بهگوێرهى "کۆزاد محهمهد
ئهحمهد" کارخار، که لهگهڵ سیمورروم دا زۆرترین لهشکرکێشیان کراوهته سهر، یهکێک بووه له
شارهکانى سهر ڕووبارى ئهڵوهند. بڕوانه: بایهخى خانهقین و گهرمیان لهبهر ڕۆشناییى سهرچاوه
کۆنهکاندا، ل ل9-10.
• ههمان سهرچاوه، ل10
• کۆزاد محهمهد ئهحمهد، خانهقین و دهوروبهرى له سهرهتاوه تا ئیسلام. سهرچاوهى پێشوو، ل ل38-
40.
• Glatz and Cassana, 2016: 133
• محهمهد عهلى کهریم ، یادى کهلار، ژماره(1)، ل 5.
• Altaweel, M., Marsh, A., Mühl, S., et al., 2012. New investigations in the
environment, history and archaeology of the Iraqi Hilly Flanks: Sharizor
Survey Project 2009–2011. Iraq 74, 1–36.
• محهمهد عهلى کهریم ، یادى کهلار، ژماره (2)، ل 29.
• Glatz and Cassana, 2016: 133-134
• کۆزاد محهمهد ئهحمهد، خانهقین و دهوروبهرى له سهرهتاوه تا ئیسلام، ل47.
• محهمهد عهلى کهریم ، یادى کهلار، ژماره (2)، ل ل 29-30.
• بڕوانه: کۆزاد ئهحمهد، پهیکوڵى شوێنهوارێکى گرنگ..دهقێکى لهبیرکراو، گۆڤارى ژین، بنکهى ژین،
(ژماره 3ى تشرینى دووهمى 2011ز)، ل ل14-17.
• کۆزاد محهمهد ئهحمهد، خانهقین و دهوروبهرى له سهرهتاوه تا ئیسلام، ل ل50-51.
• . 123: Şerifoğlu et al, 2014
• Glatz and Cassana, 2016: 133-134
• محهمهد عهلى کهریم ، یادى کهلار، ژماره (2)، ل 32.
• بهگوێرهى بۆچوونى کهمال نورى مهعروف شارهزا له بوارى شوێنهوار، ههموو ئاماژهکان بۆ ئهوه
دهچن، که پرۆژهکه له ڕۆژگارى فهرمانڕهوایهتى کیسراى یهکهم –کیسرا ئهنوشهروانى ساسانى (531-
579پ.ز) ئهنجامدرابێت. بۆ زیاتر بڕوانه: کهمال نورى مهعروف، ههندێک شوێنهوارى دێرینى بهر له
مێژوو و مێژووى کوردستان، (سلێمانى، 2010)، ل ل351-357.
• عبدالرقیب یوسف، جێگهى کهلار و سهرهتای ئاوهدانبوونى، له ئایارى 1954، بڵاوکراوهى یادى کهلار،
ژماره (2)، ل 3.
• جێى ئاماژهیه، ڕێک بهرامبهر ئهو شوێنهى ئهم کهناڵه ئاوییهى لێوه سهرچاوهى گرتووه، بهدیوى لاى
چهپى ڕووبارى سیرواندا، له خوار ئهو شوێنهى که ئاوى قۆرهتوو دهڕژێته ڕووبارى سیروان،
جۆگهیهکى ئاوى زۆر درێژو گرنگ لێدراوه، به "باڵهجۆ" ناودهبرێت، جۆگهکه پێدهچێت مێژووییهکى
زۆر دێرینى ههبێت، سیاحهتنامهى حدوود-که له ناوهڕتستهکانى سهدهى نۆزدهههم نوسراوهتهوه، وهک
جۆگهیهک که زهوى و زاره کشتوکاڵییهکانى دهشتى بنکووره "لهدیوى ڕۆژههڵات و باشوورى کهلار"
لێى سوودمهندبووه ئاماژهى بۆ کردووه. بڕوانه: خورشید باشا، رحله الحدود بین الدوله العپمانیه و ایران،
ت.مصگفى زهران، گ1، (مصر، 2009)، ص ص189-190.
• زرار صدیق نوفیق، کورد و کوردستان له ڕۆژگارى خیلافهى ئیسلامیدا (016-656ک-637-
1258ز)، چ2، (ههولیر، 2011)، ل ل 13-14.
• بڕوانه: محهمهد عهلى کهریم ، یادى کهلار، ژماره (2)، ل 32.
• 27- بڕوانه: علی شاکر علی، تاریخ العراق فی العهد العپمانی(1638-1750)، دراسه فی احواله
السیاسیه، گ1، بغداد، 1985، ص22. عوسمانییهکان لهپاش داگیرکردنى بهغدا له ساڵى (1534ز)،
ناوچهکهیان له چوارچێوهى کۆمهڵێک یهکهى کارگێڕیدا دابهشکرد، سهرهتا ئهیالهتى لوڕستان، دواتر
ئهیالهتى بهغدا و له سهرهتاکانى شهستهکانى سهدهى شانزهههمیشهوه، ئهیالهتى شارهزول (شارهزوور)یان
داهێنا، ئیدى لهوه بهدوا قۆناغ دواى قۆناغ و بهگوێرهى ڕووداوهکانى سهردهمه جیاوازهکان، پاشکۆیهتى
کارگێڕى ناوچهکانى باشوورى کوردستان گۆڕانکاریان بهسهردا هاتووه، ناوى کفرى وهک مهڵبهندێک،
که کهلار و دهوروبهرى پاشکۆى بوون. له دابهشکردنه کاڕگێڕییهکانى عوسمانى سهدهکانى حهڤدهههم و
ههژدهههم نابینینهوه، تا ناوهڕاستهکانى سهدهى نۆزدهههم و بهدیاریکراوى له ساڵى (1266ک-1850ز)،
ئهو کات ناوى کفرى وهک مهڵبهندێکى سهر به ئهیالهتى بهغدا دێتهوه ناوان. بڕوانه: فاچل بیات، الدوله
العپمانیه فی المجال العربی، دراسه تاریخیه فی الاوچاع الاداریه فی چوو الوپائق والمصادر العپمانیه
حصرا(مگلع العهد العپمانى-اواسگ القرن التاسع عشر)، گ1، مرکز دراسات الوحده العربیه، (بیروت،
2007)، ص315.
• دیڤید ماکداول، مێژووى هاوچهرخى کورد، و. ئهبوبهکر خۆشناو، ب1، (سلێمانى، 2002)، ل75.
• مێجهر ئى. بى. سۆن، چهند سهرنجێک دهربارهى هۆزهکانى کوردستانى خواروو، و. نهجاتى عهبدوڵڵا،
چاپخانهى شڤان، (سلێمانى، 2007)، ل67.
• جاف عهشیرهتێکى گهورهى نیمچه کۆچهرى بهنێوبانگبوون، بهپێى زانیارییهکانى تۆژهر کۆنترین
ئاماژهیهک بۆ ناوى ئهم عهشیرهته دهگهڕێتهوه بۆ نیوهى دووهمى سهدهى شانزهههم، کاتێک له
چوارچێوهى دابهشکردنه کارگێڕییهکانى عوسمانیدا لیواى قهڵاى هاوارى سهر به شارهزوور، له ساڵى
(991ک-1583ز)، سپێردراوه به "شا وهلى بهگ" . که بهگوێرهى دهفتهر دامهزراندنهکه سهرۆکى
بهناوبانگترینى تایفهى جاف بووه. کۆنترین خهمڵاندن بۆ ژمارهى ماڵهکانى جاف، پێدهچێ ئهوهى
(جیمس بیللى فرهیزهر) بێت، کاتێک له ساڵى (1834ز) به ناوچهکهدا تێپهڕیوه ژمارهیانى به (10-
12)ههزار ماڵ یان ڕهشماڵ خهمڵاندووه. له ناوهڕاستهکانى سهدهى نۆزدهههمیشدا (دهرویش پاشا) کۆى
لقهکانى "جاف" و ئهو خهڵکانهى له عهشیرهتهکانى ترهوه هاتوونهته ناویان، بهنزیکهى (4100) ماڵ
داناوه، لهوانه (3650)یان جاف بوون و (450)ماڵى تریان له عهشیرهتهکانى تر بوون. ساڵنامهى
ویلایهتى (موسڵ)ى ساڵى (1310ک-1892ز)، لقهکانى (میکایلى، شاترى، یزدان بهخشى، روغزایى،
گڵاڵى، هاروونى، نهورۆڵى، سهدانى، عهمهڵه) ناو هێناوهو بڕوانه: فاچل بیات، المصدر السابق،
ص365. خالد مهحمود کهریم، دهوڵهتى عوسمانى و عهشیرهته کوردهکان له باکوردستانى
باشوور،(1869-1914ز)، (سلێمانى، 2012)، ل ل95-104.
• سى. جى. ادموندز، کرد و ترک و عرب، (بدون سنه و مکان گبع )،ص132.
• بشیر سعید اسکندر، قیام النڤام الاماراتى فى کردستان و سقوگه مابین منتصف القرن العاشر و منتصف
القرن التاسع عشر ، گ2، (السلیمانیه، 2008)، ص133.
• بۆ زیاتر بڕوانه: خالد مهحموود، سهرچاوهى پێشوو، ل ل169-173.
• عباس العزاوى المحامی، المصدر السابق، ص19.
• مهحموود پاشاى جاف (1846-1921ز): کوڕى محهمهد پاشاى کهیخهسرهو بهگى جافه، پاش
ڕووداوى کوشتنى باوکى له سهرهتاى ههشتاکانى سهدهى نۆزدهههم، لهلایهن دهوڵهتى عوسمانییهوه
نازناوى پاشایهتى و چهند ساڵێک پۆستى قایمقامێتى ههڵهبجهى پێبهخشراوه، تا مردنى سهرۆکایهتى
بهگزاده جاف و بهشێکى زۆرى لقه کۆچهرییهکانى جافى کردووه، بۆ زیاتر بڕوانه: عباس العزاوى
المحامى، المصدر السابق، ل 27 . مهیجهر سۆن، سلێمانى ناوچهیهک له کوردستان، و. مینه، مهڵبهندى
کوردۆلۆجى، (سلێمانى، 207)، ل ل 126-127.
• بهگوێرهى گێرانهوهى کهریم بهگى جاف، لهو ساڵهدا مهحموود پاشا له قهڵاى شێروانه بووه، که والى
بهغداد له ڕێگهى تهلگرافهوه ئاگادارى کردۆتهوه سهردانى بکات، ئهویش لهگهڵ یهک دوو له
کوێخاکانى شاتری دهڕواته بهغدا، لهوێ والى ئاگادایکردۆتهوه که حکوومهت مهبهستێتى پهلى کۆچهرى
جاف نیشتهجێبکات، بۆ ئهو مهبهستهش ئامادهیه بهشێوهى تاپۆ زهوى وزاریان پێببهخشێت. مهحموود پاشا
سهرهتا ئهمهى ڕهتکردۆتهوه، بهڵام له هاتنهوهدا، که دهزانێت یهکێک له کوێخاکانى شاترى، که لهگهڵیدا
بوون خزمانى خۆى قایڵ کردووه بۆ وهرگرتنى زهوى و زار و نیشتهجێبوون، له کۆتایدا ئهویش پاش
پرس و ڕاکردن لهگهڵ محهمهد پاشاى باوکیدا، که دژى نیشتهجێبوون بووه، بڕیار ئهدات به مهبهستى
زهوى و زار کڕین بگهڕێتهوه بۆ بهغدا. بۆ زیاتر بڕوانه: تاریخى جاف، چ1، (بهغداد، 1995)، ل
ل172- 177.
• بڕوانه: مێجهر. ئى.ب. سۆن، چهند سهرنجێک دهربارهى هۆزهکانى کوردستانى خواروو، ل ل72-73.
• بهگوێرهى گێڕانهوهى گهریم بهگى جاف، کوێخاکانى شاترى سهردانى ئهحمهد بهگى قادر پاشاى
بابانیان کردووه، که ئهو کات قایمقامى خانهقینى بووه، بهو پێیهى ئهم بابانییه له سهرانى جاف دڵگران
بووه، بهتایبهت له محهمهد پاشاى جاف ،بههۆى ئهو پێگه بههێزهى که له پاش داڕووخانى میرایهتى
بابانهوه بهدهستیهێنابوو، بۆیه کارى کوێخاکانى شاترى مهیسهر دهکات و تهلهگراف بۆ والى بهغدا
دهکات، بۆ ئهوهى زهوى و زاریان بۆ تهرخان بکرێت. بڕوانه: تاریخى جاف، ل207.
• بڕوانه: ڕاپۆرتى: العشائر الکردیه، ت. فۆاد حمه خورشید، مگبعه الحوادپ، (بغداد، 1979)، ص84.
• بڕوانه: دهرباز محهمهد، کهلار له لادێوه بۆ شار، چ2، (سلێمانى، 2010)، ل36.
• الشیخ رسول الکرکوکلی، دوحه الوزراو فی تاریخ وقائع بغداد الزوراو، ت. موسى کاڤم نوس، گ1،
(قم، 1413 هجری)، ص 296.
• بڕوانه: گهشتنامهى ڕیچ بۆ کوردستان، بهرگى دووهم، و. مینه، چ1، (سلێمانى، 2012)، ل 262 .
• ههمان سهرچاوه، بهرگى یهکهم، ل134.
• الشیخ رسول الکرکوکلی، المصدر السابق، ص296.
• هنرى ڕاولنسن، سهرجهمى ئهو پهیماننامانهى بهندن به کێشهى نێوان تورک و فارس، و. نهزهند بهگى
خانى، (گۆڤارى کاروان-خوولى ڕاپهڕین، ژماره 11ى ساڵى 1994)، ل 12.
• بڕوانه: خورشید باشا، رحله الحدود بین الدوله العپمانیه و ایران، ت.مصگفى زهران، گ1، (مصر،
2009)، ص 190.
• مهجید ساڵح و فایهق ڕهحیم، کهلار له گوندهوه بۆ شار، ڕۆژنامهى ئاڵاى ئازادى، ژماره (431ى ڕۆژى
20-9-2001، ل5.
• باجهڵان: یهکێکه له کۆنترین عهشیرهتهکانى ناوچهى گهرمیان، له دابهشکردنه کارگێڕییهکانى عوسمانی
سهدهى شانزهههم و دواتر بهشێوهى (باجوانلو، باجوان، باجهڵان) نێویان هاتووه، له ناوهڕاستهکانى
سهدهى شانزهههم سهر به ئهیالهتى لوڕستان بوون، که عوسمانییهکان پاش داگیرکردنى عێراقى عهجهمى
له ساڵى (1534ز) له ناوچهکانى خوارووى کوردستان پێکیهێنا، له دابهشکردنه کارگێڕییهکانى سهدهى
حهڤدهههم و دواتردا، وهک میر عهشیرهتى باجهڵان، که ناوهندهکهى له ناوچهى زههاو بووه، سهر به
ویلایهتى بهغدا بوون، له پاش بهریهککهوتنیان لهگهڵ شازاده محهممهد عهلى میرزا و دهرکردنیان له
زههاو، له ساڵى (1820ز) و ناساندنى زههاو وهک بهشێک له ئیران، له کۆنگرهى دووهمى ئهرزهڕووم
(1847ز)دا، بهیهکجارى پاشهکشێیان کرد بۆ خانهقین و پێدهشتى بنکووره، بهگوێرهى سهرچاوهکان
باجهڵان لهدوو پۆلى سهرهکى پێکهاتووه،( قازانلوو و جموور). قازانلوو پێکهاتووه له لقهکانى: (حاجى
خهلیل، والى ئاغا، عهبدولرهحمان ئاغا). شوێنى نیشتهجێبوونیان لهو پێدهشتى (بنکوره)یه، سنوورهکهى
بهم شێوهیه: له باکوور و رۆژئاواوه رووبارى سیروان، له باشوورهوه باوهپڵاوى و جهبهل مروارى، له
رۆژئاواوه ئاغ داغ . ههرچى جوموور-ه، که ههندێک پێیان وایه له سهردهمانێکى زۆر زووهوه سهر
باجهڵان بوون، بهڵام لهبهر زۆر هۆ لهوانه: نهبوونى زهوى کشتوکاڵى و فشارى ئهفشارهکان له باجهڵان
جودابوونهتهوه و عهشیرهتێکى سهربهخۆیان پێکهێناوه: لقهکانى له سهرهتاکانى سهدهى بیستهم بهم جۆره
بووه: (سهگهوهند، حاجیلهر، غهریبوهند، شێرهوهند، چوارکڵاو، مهمهوهند، داودهوهند، جهلیل
ئاغا)،شوێنى نێشتهجێبوونیان بهم شێوهیه: له باکوورهوه جۆبارى ههواسان، له باشوورهوه ڕێگهى
قهسرى شیرین-کرماشان، له رۆژههڵاتهوه گردۆڵکهى دارى دیوان و بێشکان، له رۆژئاواشهوه رووبارى
سیروان و بهرزاییهکانى ئاغ داغ. بڕوانه: فاچل بیات، الدوله العپمانیه فی المجال العربی، دراسه
تاریخیه فی الاوچاع الاداریه فی چوو الوپائق والمصادر العپمانیه حصرا(مگلع العهد العپمانى-اواسگ
القرن التاسع عشر)، گ1، بیروت-مرکز دراسات الوحده العربیه، 2007، ص365. مێجهر ئى. بى.
سۆن، چهند سهرنجێک دهربارهى هۆزهکانى کوردستانى خواروو، ل ل35-41. محمد على سلگانى،
جغرافیاى تاریخى و تاریخ مفصل کرمانشاهان، ج2، چ2، (تهران، 1381ش)، ص ص992-995.
• مهیجهر سۆن، سلێمانى ناوچهیهک له کوردستان، ل89.
• بڕوانه: مارتین ڤان برونهسن، ئاغا و شێخ و دهوڵهت، د.کوردۆ عهلى، بهرگى دووهم، (سلێمانى،
2002)، ل ل153-154.
• Maria T. Oshea: Trapped between the Map and Reality: Geography and
Perceptions of Kurdistan, Newyork-2004.p.77.
• ج. ج. لوریمر، دلیل الخلیج، القسم التاریخى، ج4، قسم الترجمه بمکتب امیر دوله قگر، مگابع على بن
على، الدوحه (د.ت) ص2196.
• Gökhan Çetinsaya: Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, Rout ledge,
Newyork, 2006.p.75.
• بڕوانه: مختارات من کتاب الموصل و کرکوک فی الوپائق العپمانیه، ترجمه، خلیل علی مراد، مگبعه
شفان، (السلیمانیه، 2005)، ص ص78-79.
• بۆ زانیارى زیاتر له بارهى ههندێ لهم ناکۆکییهکانه بڕوانه: خالد مهحمود کهریم، دهوڵهتى عوسمانى و
عهشیرهته کوردهکان له باکوردستانى باشوور،(1869-1914ز)، (سلێمانى، 2012)، ل ل219-231.
• پاش کوشتنى محهمهد پاشاى جاف، شاترییهکان ههڵاتن و پهنایان برد بۆ لاى ههمهوهندهکان، که لهو
ڕۆژگارهدا جوانمێرى ههمهوهند سهرۆکایهتی دهکردن، کاتێک ههمهوهند ڕهتیکردهوه شاترییهکان
بهدهستهوه بدهن، شهڕێک له نێوان ههمهوهند و جاف دا له نزیک گل ڕوویدا، جافهکان له شهڕهکهدا
شکان. تهقى پاشاى والى بهغداد (1880-1886ز) بۆ پاڵشتى جافهکان لهشکرێکى ڕهوانهى ناوچهکه
کرد، شاترییهکان و ژن و منداڵى ههمهوهندهکان به سهلامهتى ڕهوانهى ناوچهى قهسرى شیرین کرا، له
ماوهى دوو مانگدا ههمهوهندهکان شکستیان بههێزهکان هێنا. بڕوانه: مێجهر ئى. بى. سۆن، چهند
سهرنجێک دهربارهى هۆزهکانى کوردستانى خواروو، ل57. بۆ وردهکارى زیاتر بڕوانه: سهرتیپ
محهمهد ئهمین، ههمهوهند له سهردهمى دهوڵهتى عوسمانیدا له ناوهڕاستى سهدهى ههژدهوه تا جهنگى
یهکهمى جیهانى، چ1، (سلێمانى، 2008)، ل ل 96-106.
• عباس العزاوى، موسوعه تاریخ العراق بین احتلالین، العهد العپمانى الاخیر(18721917)، المجلد
الپامن، الدار العربیه للموسوعات، بدون مکان و سنه گبع، ص50.
• گامهخڵ: یهکێکه له گوندهکانى گهرمیان، سهر به ناحییهى باوهنوورى ئێستا، کهوتۆته نێوان گوندى
ههواره ڕهقه و ژاڵانى ڕوغزایى له باکوور و سهرناوه له باشوور.
• بڕوانه: تاریخى جاف، ل ل204-205.
• بۆ زیاتر بڕوانه: حوسێن ئیسماعیل خان دهلۆ، ناوچهى کفرى له نێوان ساڵانى (1914-1945)،
لێکۆڵینهوهیهکه له بارودۆخى ڕامیارى و کۆمهڵایهتى و ڕۆشنبیرى، چ1، (کهرکوک، 2010)، ل ل34-
35.
• بڕوانه: مختارات من کتاب الموصل و کرکوک فی الوپائق العپمانیه، المصدر السابق، ص79.
• یاکوب کهرهتاش، ههوڵه ئاشتهواییهکانى دهوڵهتى عوسمانى له نێوان هۆزه کۆچهرهکانى ڕۆژههڵات و
باشوورى و ڕۆژههڵاتى ئهنادۆڵدا،و. شهماڵ حهوێزى، گۆڤارى ئهکادیمیاى کوردى، (ژماره 32ى ساڵى
2015)، ل403.
• بهڵگهنامهیهکى نیوهى یهکهمى سهدهى ههژدهههم، تیشک دهخاته سهر شهڕو کوشتارێکى جافهکان بۆ
باجهڵان، له چارهکى یهکهمى سهدهى ههژدهههمدا، بهگوێرهى ئهو بهڵگهنامهیه جافهکان بهفیت و هاندانى
خانى سنه ههڵیانکوتاوهته سهر (عوسمان بهگ)ى میرى باجهڵان له قهسرى شیرین، ئاکام عوسمان بهگ و
ژمارهیهکى زۆریان له بنهماڵهى باجهڵان کوشتووه. بهڵگهنامهکه تهنها ئاماژه بۆ ژمارهى قوربانییهکان و
ئهو لیژنهیه دهکات، که بهسهرۆکایهتى قازى بهغداد پێکهێنراوه تا له شوێنێکى گونجاوى سهر سنووردا له
تاوانهکه بکۆڵنهوه. بهگوێرهى دابهشکردنه کارگێڕییهکانى عوسمانى، له ساڵى (1700ز)، ههردوو
لیواى دهرنه و دهرهتهنگ تێکهڵدهکرێن و بهپێشنیارى ئیسماعیل پاشاى والى بهغداد، بهشێوهى ههمیشهیى
دهسپێردرێت به عوسمان بهگى باجهڵان. بهبڕواى ئێمه کوشتارى باجهڵانهکان به فیتى خانى سنه
پێدهچێت له چوارچێوهى ئهو ناکۆکیانهدا بێت، که له نێوان عوسمانییهکان و ئێرانى سهفهوى ئهو
ڕۆژگارهدا ههبووه، بۆ دهستبهسهراگرتنى ئهو ناوچهیه، چونکه خاڵى بهیهکگهیشتن و سنوورى نێوان
ههردوو دهوڵهتى پێکهێناوه و ههردوولاى ناکۆک وهک شوێنێکى ئیستراتیجى لێیان ڕوانیوه. بڕوانه: عماد
عبدالسلام رۆوف، دراسات وپائقیه فی تاریخ الکورد الحدیپ، گ1، مگبعه الپقافه، (اربیل، 2008)، ص
ص 248-249. فاچل بیات، المصدر السابق، ص ص 312-313.
• عهزیز خانى باجهڵان(؟ - 1903): مهبهست "عهزیز خانى جموور"ه، که له سهرچاوهکاندا به عهزیز
خانى باجهڵان، یان عهزیز شجاع الممالک ناسراوه، یهکێکه له سهرۆک و کهسایهتییه دیار و ناسراوهکانى
جموور، له سهرهتاى ههشتاکانى سهدهى نۆزدهههم دا، مهسعود میرزا (ڤل السلگان)ى حاکمى کرماشان،
وهک پارێزهرێکى سنوور، ئهو زهوى و زارانهى کهوتۆته نێوان ههردوو ڕووبارى ئهڵوهن و سیروان
پێسپاردووه. که ناوهندهکهى قۆرهتوو بووه، نێوبراو له چارهکى کۆتایى سهدهى نۆزدهههم و ساڵانى
یهکهمى سهدهى بیستهمدا، ڕۆڵێکى کارایى له ڕووداوهکانى ناوچهکهدا ههبووه. بهتایبهتى ئهو
ڕووداوانهى که بهندن به دهرهێنانى نهوتى چیا سورخ له سهرهتاى ساڵانى سهدهى بیستهم. بۆ زیاتر
بڕوانه: مامۆستا حهعفهر، عهزیز خان جموور، (له چوارچێوهى کتێبى: مێژووى خانهقین،
ئامادهکردنى، مامۆستا حهعفهر" فازیل کریم ئهحمهد")، ب1، سلێمانى، 2017، ل ل 317-331. خالد
محمود کریم، جیاوکى دارسى و ههڵکۆڵین له چیا سورخ یهکهمین چاڵه نهوتییهکانى ڕۆژههڵاتى
ناوڕاست، گۆڤارى زانکۆى گهرمیان(ژماره(12)، بهرگى سێیهم، ساڵى 2017، ل185-186. مهزاهر
باجهڵان، ئێڵى باجهڵان له سهفهوییهکانهوه تا کۆتایى قاجارهکان، و. جهلیل مورادى و کاروان عوسمان،
چ1، (سلێمانى 2014)، ل ل87.
• بڕوانه: مهلا ئهحمهد مهحموود عهلى، جموور چین، له چوارچێوهى کتێبى (مێژووى خانهقین،
ئامادهکردنى، مامۆستا حهعفهر"فازیل کریم ئهحمهد"، ب1، (سلێمانى، 2017)، ل ل 342 و 362.
• عباس العزاوى، المصدر السابق، ص78. ههڵبهته ئاگادارى ئهوهین، که له ساڵانى داهاتوودا ناکۆکى و
ئاژاوه دهکهوێته نێوان عهزیز خان و جوامێر ئاغاى ههمهوهندهوه. بۆ وردهکارییهکان بڕوانه: مهلا ئهحمهد
مهحموود عهلى، سهرچاوهى پێشوو، ل344-349.
• بهگوێرهى نوسینهکانى (10ى مارسى ساڵى 1891ز.) ژاک دمۆرگان، دوانزه ساڵێک پێش ئهو مێژووه،
دهسهڵاتدارانى ئێران پاراستنى سنووری زهوى و زارهکانى نێوان حهلوان و ڕووبارى سیروان-یان داوه
به عهزیز خان، به پلهى سهرتیپ-ییهوه، لهگهڵ موچهیهکى ساڵانه، که بڕهکهى شهش تمهن (480
فرانک) بووه. بڕوانه: کوردستان له لێکۆڵینهوهکانى ژاک دومۆرگاندا، و. سعید خچرى و ئاسۆ
عبدالرحمن، چ1، چابخانهى گهنج، (سلێمانى، 2012)، ل126.
• ئهگهرچى بهگوێرهى پهیماننامهى ئهرزهڕۆمى دووهم، له ساڵى (1847ز)، دهبوو ئێران دهست له زهوى
و زاره نزمهکانى بهشى خۆرئاواى ناوچهى زههاو ههڵبگرێت، بهڵام لهڕاستیدا ئێران ئهمهى
جێبهجێنهکرد. بۆیه سهرجهمى ئهو ناوچانهى کهوتۆته ڕۆژههڵاتى ڕووبارى سیروان، بهدیاریکراوى ئهو
زهوى و زارانهى دهکهونه نێوان ئهو ڕێگا سهرهکییهى له کهلارهوه دهچێتهوه سهر قۆرهتوو و گوندى
مهجید سالار تا شاخى بهمۆ لهژێر دهسهڵاتى ئێراندا مانهوه، تا دواى مۆرکردنى پرۆتۆکۆلى ئهستانه له
16ى تشرینى دووهمى ساڵى (1913ز) و کۆنووسى دانیشتنهکانى لیژنهى دیاریکردنى سنوور له ساڵى
(1914ز). ئهو کات وهک بهشێک له خاکى عوسمانى ناسێنران. بڕوانه ناوهڕۆکى پرۆتۆلهکه له:
عبدالعزیز سلیمان نوار، تأریخ الشعوب الاسلامیه، مصر(بدون تأریخ گبع)، ص ص615-624.
• پێدهچێت مهحموود پاشا، گوندى سهنگهر (ههروهها گۆڕهشهله و قهڵاتهپه)ی وهک شوێنى دێرینى
لقهکانى سهدانى و بهداخى سهر بهجاف زانیوه، که ههر له سهرهتاکانى سهدهى نۆزدهههم (ڕهنگه
پێشووترهوه)، کردبوویانه شوێنى زستانه مانهوهى خۆیان. بڕوانه: تاریخى جاف، ل ل 161-162.
• وزارت امور خارجیه، مگالعات سیاسى و بین المللى، گزید اسناد ایران و عپمانى دهوره قاجاریه، جلد
چهارم، واحد نشر اسناد، چاپ اول(تهران، 1370)، ص170.
• بڕوانه: کوردستان له لێکۆڵینهوهکانى ژاک دومۆرگاندا، سهرچاوهى پێشوو، ل126.