جۆری توێژینهوه : Original Article
نوسهران
بهشى جوگرافیا, زانکۆى گهرمیان, کۆلێجی پهروهرده
پوخته
ئهم توێژینهوهیه که ناونیشانى (شیکردنهوهیهکى ئاووههوایی و جیۆمۆرفی بۆ ڕوودانى دیاردهى لافاو له شارى کهلار و ناحیهى ڕزگارى) ههڵگرتووه، لێکۆڵینهوهیهکه له پهیوهندى نێوان زانستى ئاووههوا و جیۆمۆرفۆلۆجی، و تیایدا هۆکارهکانى ڕوودان و دووبارهبونهوهى دیاردهى لافاو لهناوچهى لێکۆڵینهوهدا خراوهتهڕوو.ناوچهى لێکۆڵینهوه دهکهوێته بهشى باشورى ڕۆژههڵاتى ههرێمى کوردستانهوه، که شارى کهلار وهک ناوهندى ئیدارهى گهرمیان، و ناوهندى ناحیهى ڕزگارى بهدوورى (3,5 کم) له باکورى ڕۆژئاواى شارى کهلار دهگرێتهوه، که ئاراستهى ئاوى ئاوزێڵهکانى بهردهسور و سهید خهلیل و قهرهچێل و سێ لقی ترى لاوهکى له چهمى پونگهڵه بهناوچهکهدا تێپهڕدهبن. لهڕووى ئهسترۆنۆمییهوه ناوچهى لێکۆڵینهوه دهکهوێته نێوان دوو بازنهی پانى (18= 36- 34° - 16= 40- 34°)ى باکور، و نێوان دوو هێڵى درێژى (44= 12- 45° - 10= 21- 45°)ى ڕۆژههڵات. ئامانج لهم توێژینهوهیه خستنهڕووى هۆکارهکانى ڕوودانى دیاردهى لافاوه له شارى کهلار و ناحیهى ڕزگارى، ههروهها دهستنیشان کردنى ئهو شوێن و گهڕهکانهى زۆرترین مهترسی زیانی لافاویان لهسهره، بهمهبهستى دۆزینهوهى ڕێگهچاره بۆ کهمکردنهوهى زیانهکانى، بۆیه لهبهر ڕۆشنایی ئامانجى توێژینهوهکه بۆ سێ تهوهرى سهرهکى دابهشکراوه، ئهوانیش (تایبهتمهندی گشتى ئاووههواى ناوچهى لێکۆڵینهوه، و تایبهتمهندى مۆرفۆمیترى ئاوزێڵهکانى، و ڕوودانى دیاردهى لافاو لهشارى کهلار و ناحیهى ڕزگارى)، لێکۆڵینهوهکه گهیشته ئهو ئهنجامهى که گۆڕانکارى له جۆر و ژماره و قوڵى ئهو نزمه پاڵهپهستۆیانهى ههڵدهکهنە سهر ناوچهکه، دهبنه هۆى داکردنى بڕێکى زۆر لهباران لهماوهیهکى کورتدا، بهمهش دیاردهى لافاو لهدۆڵى ئاوزێڵهکان و گهڕهکهکانى ناوچهکهدا دروست دهبێت، بهڵام بههۆى درێژکۆڵهیی شێوهى ئاوزێڵهکان، مهترسى ڕوودانى لافاوى لهناکاوى نییه، و دووبارهبونهوهى دیاردهى لافاو لهناوچهکه پلهبهپلهییه و پێشبینى کراوه.
1 ) العامری, علی سعود حمادی، تکرار المنخفظات الجویة وأثرها على مناخ محطة مدینة بغداد للمدة (1977-2007), رسالة ماجستیر (غیر منشورة), جامعة المستنصریة, کلیة التربیة, 2011.
2 ) حسین، نیران علی, أثر المنخفضات الجویة الداخلة فی تحدید کمیة الامطار الساقطة فی العراق, أطروحة دکتوراه (غیر منشورة), جامعة دیالى, کلیة التربیة للعلوم الانسانیة, 2017.
3 ) الالوسی, ضیاء صائب أحمد، عناصر وظواهر مناخ العراق, خصائصها واتجاهاتها الحدیثة, أطروحة دکتوراه (غیر منشورة), جامعة بغداد, کلیة التربیة ابن رشد, 2009.
4 ) صالح، بشرى أحمد جواد, دور المنخفض الجوی السودانی فی التساقط المطری على العراق, مجلة کلیة التربیة الاساسیة, العدد65, 2010.
5 ) الاسدی، کاظم عبدالوهاب, أحمد جاسم الحسان, تکرار منظومات القطع الجویة فوق منطقة الشمالیة من العراق وعلاقتها بالمنظومات الضغطیة السطحیة والعلیا خلال الموسم المطیر, مجلة ابحاث البصرة للعلوم الانسانیة, العدد3 (أ), المجلد 43, 2018.
6 ) الدزیی، سالار علی خضر, دور المنخفض الجوی المندمج فی أمطار العراق للمدة 26-31/10/2015, مجلة الاداب, العدد 122, 2017.
7 ) نهقشبهندى، ئازاد محهمهد ئهمین, کهش وههواى ههرێمى کوردستانى عێراق, جیۆگرافیاى ههرێمى کوردستانى عێراق, دهزگاى چاپ و پهخشى حهمدى, چاپى یهکهم, بهرگى یهکهم, 2007.
8 ) خطاب، احمد عبدالغفور, نمذجة امطار الشتاء فی الأقلیم الجبلی من العراق باستخدام معطیات التحسس النائی, رسالة ماجستیر (غیر منشورة), جامعة تکریت, کلیة التربیة, 2004.
9 ) محهمهد ئهمین، هاوڕێ یاسین, لێکۆڵینهوهیهک له جوگرافیاى ههرێمى کوردستانى عێراق, چاپى یهکهم, سلێمانى, 2011.
10 ) ئیسماعیل، سلێمان عهبدوڵا، تایبهتمهندییهکانى باران لهههرێمى کوردستانى عێراقدا، بڵاوکراوهى سهنتهرى لێکۆڵینهوهى ستراتیجی کوردستان، سلێمانى، 2006.
(*) جۆرى ههرێمى ئاووههوا بهپێى پۆلێنکارى کۆپن:
R ≤ 2t R: کۆى باران بارین (سم). T: تێکڕاى پلهى گهرمی (°س).
بڕوانە/ فاضل الحسنی, مهدی الصحاف, أساسیات علم المناخ التطبیقی, مطبعة دار الحکمة, بغداد, 1990، ص120.
11 ) خطاب, أحمد عبدالغفور، نمذجة الغیوم المطیرة لتقدیر الامطار الساقطة فی الاقلیم الجبلی من العراق باستخدام المنطق المضبب والشبکات العصبیة المضببة, أطروحة دکتوراه (غیر منشورة), جامعة تکریت, کلیة التربیة للعلوم الانسانیة, 2015.
12 ) خضرى، سعید، هایدرۆمۆرفۆلۆجی ڕووبارى زێى بچووک، و: ئاسۆ عبدالرحمن، ناوهندى بڵاوکردنهوه/ کتێبخانهى ئارام (ڕانیه)، چاپى یهکهم، 2011.
13 ) هەمان سەرچاوە
14 ) Cooke, Doomkamp. Geomorphology in environmental management al management, Clarendon press, Oxford, 1974, P11.
15 ) سلامة، حسن رمضان، التحلیل الجیومورفولوجی للخصائص المورفومتریة للأحواض المائیة فی الأردن، مجلة دراسات الجامعة الأردنیة، المجلد 7، العدد1، 1980.
(**) تێکڕاى پانى ئاوزێڵ:
ڕووبهرى ئاوزێڵ به (کم2)
تێکڕاى پانى = ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زۆرترین درێژى ئاوزێڵ به (کم)
بڕوانە/ محمد صبری محسوب, جیوموفولوجیة الأشکال الأرضیة, دار الفکر الغربی, القاهرة, 2001, ص206
16 ) ریان، وفاء کمال، الخصائص المورفومتریة لحوض وادی فارعة-فلسطین باستخدام نظم المعلومات الجغرافیة ونماذج ارتفاعات الرقمیة، رسالة ماجستیر (منشورة)، جامعة الاسلامیة-غزة، کلیة الاداب، 2014.
17 ) S-A. Schumm, Eraluvalvation of Drainage Systems and Slopes in Bad Lands, Atperth Amboy. Bellein of the Geological Society of American, Vol.67, N-4, 1956.
18 ) عشور، محمود محمد، التحلیل المورفومتری لشبکات التصریف المائی، مصادر البیانات وطرق القیاس، المجلة الجغرافیة العربیة، عدد (15)، القاهرة، 1983.
19 ) العمری، فؤاد عبدالوهاب واخرون، علاقة تصریف شبکات الاودیة فی تصمیم القناطر على (طریق العلم – فتحة) بأستخدام التقنیات الحدیثة، مجلة اداب الفراهیدی، العدد (17)، کانون الاول 2013.
20 ) Strahler, A. N., Quantitative geomorphology of drainage basin and channel networks, part 11, sect. 4-11, In handbook of Applied Hydrology, V. T. chow, ed., New Yourk, 1964.
21 ) داود، تغلب جرجیس, علم اشکال سطح الارض التطبیقی, دراسة جیومورفولوجیة تطبیقیة, جامعة المستنصریة, کلیة التربیة, طبعة الاولى, 2002.
22 ) مطلک، جمال باقر, حیدر محمد جواد الجزائری, ادارة کوارث الفیضانات والسیول فی منطقة بحر النجف, مجلة بحوث الجغرافیة, العدد 27، 2018.
23 ) سهرۆکایهتى شارهوانى کهلار، بهشى پلاندانان و بهدواد