جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ران

1 Department of Kurdish Language, College of Education and Languages, Charmo, Sulimanyah, Kurdistan, Iraq

2 Department of Kurdish Language, College of Languages, University of Sulaimani, Sulaimanyah, Kurdistan, Iraq

پوخته‌

ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکە بۆ خستنەڕووى چالاکیی و سستیی وەچەپۆلێکى دیاریکراو، لە مۆرفیمە گراماتیکییەکانى زمانى کوردیی، کە ئەوانیش (مۆرفیمە گراماتیکییەکانى کەتیگۆریی ناو)ن، بە هۆکارى بەرتەسکى سنورى ئەمجۆرە توێژینەوانە، بۆیە تەنها وەچەپۆلێکى دیاریکراومان هەڵبژاردووە و نەمانویستووە سەرجەم مۆرفیمە گراماتیکییەکانى زمانى کوردیی بخەینە بەرباس و لێکۆڵینەوەوە، بەڵکو لەم هەوڵەماندا دەمانەوێت تیشک و پرۆجێکتەرى کارەکەمان تەنها لەو مۆرفیمە گراماتیکییانە بدەین، کە لەگەڵ کەتیگۆریی ناودا کاردەکەن و قسەکەرى زمانى کوردیی بۆ دەربڕینى حاڵەتى جیاوازى ڕێزمانیی فرێزو ڕستەى زمانى کوردیی بەکاریاندەهێنێت، هاوکات مەبەستیشمان لە چالاکیی و سستیی لەم توێژینەوەیەدا ئاماژەکردنە بۆ چەمکى (بەکارهێنان) چونکە ئەوە ڕوونە، کە مۆرفیمە بەندە گراماتیکییەکان مۆرفیمگەلێکى ئەکتیڤن لە بینینى ڕۆڵە سینتاکسییەکانیاندا، بەڵام لە ڕووى بەکارهێنانەوە بۆ ئاخێوەرى زمان هەردوو فاکتەرى کات و شوێن دوو چەمکى بنەڕەتیی و گرنگن بۆ ئەکتیڤ بوون و پاسیڤ بوونى مۆرفیمەکان لەڕووى بەکارهێنانەوە. کەواتە جگە لە فاکتەرى فۆنۆلۆژیی و ڕێزمانى و شێوازیى لە دروستبوونى ئەلۆمۆرفەکانى مۆرفیمە جیاوازەکاندا، لایەنى سەرەکیی لە دیاریکردنى پلەى چالاکبوون و ناچالاکبوونى کەرەسەیەکى زمانییدا، فاکتەرى (بەکارهێنان)ە لە قسەکردن و نووسیندا، واتە ڕێژەى چەندبارەبوونەوەو سنورفراوانى بەکارهێنانى مۆرفیمێک لە لایەن کۆمەڵى ئاخێوەرانەوە پێناسی ئەکتیڤبوون و پاسیڤبوونى کەرەسەیەکى زمانیمان بۆ دەردەخات، لەپاڵ ئەمانەشدا بۆ مۆرفیمە گراماتیکییەکان پێڕەوبەندیی و ڕوونیی و فرەجاریش دەرخەرى پلەى ئەکتیڤبوون و پاسیڤبوونى مۆرفیمە گراماتیکییەکانن.هاوکات ڕێبازى توێژینەوەکەشمان، ڕێبازى پەسنى شیکاریی ئامارییە، هەوڵمانداوە قسەو بەڵگەکانمان بە ژمارەو ئامار شیبکەینەوەو بیخەینەڕوو. هەروەها لەم توێژینەوەیەدا میتۆدى (بەرهەمهێنان) بە بنەما وەرگیراوە، چونکە ویستوومانە ئەوە بخەینەڕوو، کە چۆن زمانەکەمان لەسەر بنەماى چەند مۆرفیمێکى بەندی گراماتیکیی دەتوانێت بێسنور حاڵەتى جیاوازى ڕێزمانى تایبەت بە (ناو – Noun) دروست بکات، لە کاتى قسەکردن و بەکارهێنانى ئەم مۆرفیمانە لەلایەن ئاخێوەرانەوە. لە کۆتاییشدا گرنگترین ئەنجام و لیستى سەرچاوەکان و پوختەى لێکۆڵینەوەکە خراوەتەڕوو.

وشه‌ بنچینه‌ییه‌كان

١- ئەوڕەحمانى حاجى مارف: (١٩٧٩)، ڕێزمانى کوردى، بەرگى یەکەم (مۆرفۆلۆژى) بەشی یەکەم – ناو، چاپخانەى کۆڕى زانیارى عێراق – بەغدا.
٢- ئیبراهیم عەزیز ئیبراهیم: (١٣٦٧)، ئامراز لە زمانى کوردیدا، چاپی یەکەم، ناوەندى بڵاوکردنەوەى فەرهەنگ و ئەدەبى کوردى.
٣- یوسف شەریف سەعید: (٢٠١٣)، وشەسازی، لە بڵاوکراوەکانى ئەکادیمیاى کوردى، چاپخانەى حاجى هاشم – هەولێر.
٤- ک.ک.کوردۆییڤ: (١٩٨٢)، ڕێزمانى کوردى بە دیالێکتى کرمانجى و سۆرانى، و:کوردستان موکریانى، چاپخانەى الادیب – بەغدا.
٥- محمد معروف فتاح: (٢٠١٠)، لێکۆڵینەوە زمانەوانییەکان، چاپی یەکەم، دەزگاى توێژینەوەو بڵاوکردنەوەى موکریانى – هەولێر.
٦- محەمەد مەعروف و سەباح ڕەشید قادر: (٢٠٠٦)، چەند لایەنێکى مۆرفۆلۆجیی کوردى، چاپخانەى ڕوون – هەولێر.
٧- محمەمەدى مەحوى: (٢٠١١)، بنەماکانى سینتاکسی کوردى، بەرگى یەکهەم، چاپخانەى پەیوەند – لەسەر ئەرکى زانکۆى سلێمانى چاپکراوە – سلێمانى.
٨- ----------------: (٢٠٠١)، ڕستەسازیی کوردیی، زانکۆى سلێمانى.
٩- ---------------: (٢٠١٠)، مۆرفۆلۆژیى و بەیەکداچوونى پێکهاتەکان (مۆرفۆلۆژیی کوردیی)، بەرگی یەکهەم – زانکۆى سلێمانى.
١٠-محمد طاهر گوهەرزى: (١٩٩٩)، رێزمانا کوردى زارێ کرمانجی، بەلاڤۆکێت کوڤارا مەتین، چاپا ئێکێ، چاپخانا خەبات – دهۆک.
١١- نەسرین فەخرى و کوردستانى موکریانى: (١٩٨٢)، ڕێزمانى کوردى، زانکۆى سلێمانى.
١٢- عەبدولجەبار مستەفا مەعروف: (٢٠١٠)، دروستەى فرێز لە زمانى کوردیدا، مەڵبەندى کوردۆلۆجى – سلێمانى.
١٣- فاروق عومەر صدیق: (٢٠١٥)، ڕەچەڵەکى وشەو پەلهاویشتنى، چاپی یەکەم، دەزگاى چاپ و پەخشى نارین – سلێمانى.
١٤- سەلام ناوخۆش: (٢٠٠٨)، زمانناسی (مێژوویی – بونیادگەرى - چۆمسکى)، چاپی دووەم، چاپخانەى کاروان – هەولێر.
١٥- شیلان عومەر حسەین: (٢٠١٢)، پەیوەندى سینتاکس و سیمانتیک لە ڕێزمانى کوردیدا، بەڕێوەبەرێتیى چاپ و بڵاوکردنەوەى سلێمانی، چاپخانەى کارۆ – سلێمانى.
١٦- حاتەم ولیا محەمەد: (٢٠٠٩)، پەیوەندییە ڕۆنانییەکانى نواندنە سینتاکسییەکان، چاپى یەکەم، چاپخانەى خانى – دهۆک.
17- Mark Aronoff, (2011), what is morphology, second edition, Wiley Blackwell.
18- Chalak Ali Mohammed & Mustafa Raza Mustafa: (2015), Inflectional Morpheme in English and Kurdish A Comparative Study, Journal of Koya University, N.(36).
١٩- فاتیمە سادات تالارى: (١٣٩٣)، ساخت زبان فاسى، گرداوردى وتنظیم (ساب زا – دانشگاه مفید).
٢٠- حاتم صالح ضامن: (١٩٩١)، الصرف، جامعة بغداد.
٢١- شحدە فارغ و أخرون: (٢٠٠٦) مقدمة فى اللغویات المعاصرة، الطبعة الثالثة، داروائل للنشر، عمان – الاردن.
ب- نامەى زانکۆیی:
٢٢- ئەبوبەکر عومەر قادر: (٢٠٠٣)، بەراوردێکى مۆرفۆسینتاکسی لە زمانى کوردى و فارسیدا، نامەى دکتۆرا، کۆلێژى زمان – زانکۆى سلێمانى.
٢٣- ئازاد ئەمین فەرەج باخەوان: (٢٠٠٣)، پێشبەندو پاشبەند لە هەردوو دیالێکتى کرمانجى خواروو ژوورووى زمانى کوردیدا، نامەى دکتۆرا، کۆلێژى پەروەردەى ئیبن ڕوشد – زانکۆى بەغدا.
٢٤- ئازاد احمد محمود: (٢٠٠١)، مۆرفێمەکانى (ی) لە زمانى کوردیدا (بە کەرەستەى دیالێکتى کرمانجیی خواروو ژووروو)، نامەى ماستەر، کۆلێژى پەروەردەى ئیبن ڕوشدا – زانکۆى بەغدا.
٢٥- لیمۆ محمود تۆفیق: (٢٠١٢)، دەربڕینى چەمکى دیاریکردن و ئاشکرانەکردنى ناو لە کوردى و چەند زمانێکى هاوگروپی خۆى و دوور لێوەى، نامەى ماستەر، سکوڵى زمان – زانکۆى سلێمانى.
٢٦- محەمەد عومەر عەول: (٢٠٠٨)، کردەى تەواوکردن لە کرمانجى خواروودا، نامەى دکتۆرا، کۆلێژى زمان – زانکۆى سلێمانى.
٢٧ نەرمین عومەر ئەحمەد: (٢٠١٠)، بەبەرهەمى لە مۆرفۆلۆژیی کوردیدا، نامەى ماستەر، کۆلێژى زمان – زانکۆى سلێمانى.
٢٨- عەبدوڵڵا حوسێن ڕەسوڵ: (١٩٩٥)، مۆرفیمە ڕێزمانیەکانى کار، نامەى دکتۆرا، کۆلێژى پەرەوەردە- ئیبن ڕوشد- زانکۆى بەغدا.
٢٩- شیروان حوسێن حەمەد: (٢٠١٤)، تواناى مۆرفێمى بەند لە دەوڵەمەندکردنى فەرهەنگ و ڕاپەڕاندنى ئەرکى سینتاکسیدا، نامەى دکتۆرا، سکوڵى زمان – زانکۆى سلێمانى.
٣٠- کەوسەر عەزیز ئەحمەد: (١٩٩٠)، بیردۆزى مۆرفیم و هەندێ لایەنى وشەسازی کوردى، نامەى ماستەر، کۆلێژى ئاداب – زانکۆى سەڵاجەدین.
٣١- تارا موحسین قادر: (٢٠١١)، زمانى کوردیی و مینیماڵ پرۆگرام، نامەى دکتۆرا، سکوڵى زمان –زانکۆى سلێمانى.
پ- گۆڤار:
 ٣٢- فەرەیدون عەبدول محمد و ابوبکر عمر قادر: (٢٠١٠)، کەرەستە مۆرفۆسینتاکسییەکان لە کرمانجیى ناوەڕاست و کرمانجیی ژووروودا، گۆڤارى زانکۆى سلێمانى، ژمارە (٢٧)، بەشی (B).
٣٣- محەمەد عومەر عەول: (٢٠١٠)، دابەشبوونى کردارى لێکدراو لەڕووى دابەشبوون و ئەرکەوە، گۆڤارى کوردۆلۆجی، ژ:٣، سلێمانى.