Document Type : Original Article
-
1 - حاجى قادرى کۆیى ، دیوانى حاجى قادرى کۆیى ، لێکۆڵینه‌وه ولێکدانه‌وه‌ى : سه‌ردار حه‌مید میران و که‌ریم
مسته‌فا شاره‌زا ، ( سنه : 1390 ) ، ل 152 - 153 .
2 - ده‌قى شیعره‌که‌ى هه‌ژارى موکریانى به‌م شێوه‌یه : چه‌پ گه‌ردى گه‌ردوون گه‌ڕان کوشتمى
نه‌زان په‌رستى ... بۆ نان کوشتمى
ئه‌ى مردن له کوێى .. ژیان کوشتمى
3 - ده‌قى شیعره‌که‌ى ئیدریس جه‌ماع به عه‌ره‌بى به‌م شێوه‌یه :
این حڤى کدقیق فوق شوک نپره
پم قالوا لحفاه یوم ریح اجمعوه
صعب الامر علیهم قال قوم أترکوه
أن من أشقاه ربى کیف أنتم تسعدوه
4 - که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ، تێگه‌یشتنى ڕاستى و شوێنى له ڕۆژنامه‌نووسى کوردیدا ، چاپخانه‌ى کۆڕى
زانیارى کورد ، ( به‌غدا : 1978 ) ، ل 18- 19 .
5 - سه‌باره‌ت به ڕێکه‌وت و مێژووى یه‌که‌مین ڕۆژى بڵاوبوونه‌وه‌ى ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ى قاهیره ، هه‌ریه‌ک
له دکتۆر جه‌لیلى جه‌لیل و فه‌رهاد شاکه‌لى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان ، که ڕۆژنامه‌ى ناوبراو ، یه‌که‌مین ژماره‌ى له ( 21ى
نیسانى 1898 ) دا ، بڵاوکرابێته‌وه نه‌ک له ( 22ى نیسانى 1898 )دا . جا بۆ زیاتر بڕوانه : جه‌لیلى جه‌لیل ،
بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، کۆتایى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌م – سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى بیسته‌م ، وه‌راگێڕنى :
سدیق ساڵح ، ( سلێمانى : 2000 ) ، ل 24 ، فه‌رهاد شاکه‌لى ، ڕۆژنامه‌گه‌رى کوردى : ڕاستکردنه‌وه‌ى
هه‌ڵه‌یه‌کى چل ساڵه ، ئاسۆ ( ڕۆژنامه )، ژماره ( 413 ) ، یه‌ک شه‌ممه 22/ 4/ 2007، ل 4.
6 - ڕۆژنامه‌ى کوردستان : که به‌سه‌ریه‌که‌وه‌و له ماوه‌ى ساڵانى ( 1898 – 1902 )دا ، ته‌نها ( 31 ) ژماره‌ى
لێ بڵاوکراوه‌ته‌وه ، له هه‌نگاوى یه‌که‌مى دا ، به ( 4 ) لاپه‌ڕه‌ى ته‌واوه‌وه و به‌زمانى کوردى و تورکى ، هه‌ر له
ژماره ( 1- 5 )ى له لایه‌ن میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان پاشاوه له شارى قاهیره بڵاوى کردۆته‌وه ، به‌ڵام لێره
به‌دواوه ئه‌رکى بڵاوکردنه‌وه‌ى که‌وتۆته ئه‌ستۆى عه‌بدولڕه‌حمان به‌درخانى براى و توانیویه‌تى هه‌ر له ژماره ( 6-
31 ) ى له شاره‌کانى گه‌وره‌کانى وه‌ک : ( قاهیره ، جنێڤ ، له‌نده‌ن ، فۆڵکستۆن ، جنیڤ ) بڵاوبکاته‌وه ، به‌جۆرێک
له ژماره ( 6- 19 ) ى له جنێڤ و هه‌روه‌ها له ژماره ( 20- 23 ) ى دووباره له شارى ( قاهیره ) ى وڵاتى
میسر بڵاوکردۆته‌وه ، که‌چى ته‌نها ژماره ( 24 )ى له شارى له‌نده‌ن ده‌رکردووه ، هاوکات هه‌رله ژماره ( 25 -
29 ) له شارى ( فۆڵکستۆن ) ى باشوورى له‌نده‌ن بڵاوکردۆته‌وه . به‌ڵام هه‌ردوو ژماره‌ى کۆتایى ، که ده‌کاته
ژماره ( 30- 31 ) بۆ جارێکى دى له شارى جنێڤ بڵاوى کردوونه‌ته‌وه . بڕوانه : دکتۆر که‌مال فوئاد ،
کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى 1898- 1902، چ3 ، ( تاران : 2006 )، ل 3.
7 - دکتۆر که‌مال فوئاد ، کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى ، ل 3 .
8 - جورجى حه‌بیب زیدان : نووسه‌رو ڕۆژنامه‌وان و مێژوونووسێکى دیانى ( مسیحى ) لبنانیه ، ساڵى ( 1861 )
له گوندى ( عین عنب )ى ، چیاى لبنان له خێزانێکى هه‌ژارى مه‌سیحى دایک بووه ، له ساڵى ( 1892 )دا، بۆ
یه‌که‌م جار ( گۆڤارى هیلال ) ى به‌ناوبانگى له وڵاتى میسردا بڵاوکردۆته‌وه و له دیارترین نووسه‌ره
ناسراوه‌کانى ئه‌وکاته‌ى وه‌ک : ئه‌حمه‌د زه‌کى ، حوسێن موئنیس ، عه‌لى ئه‌لڕاعى و شاعیرى ناسراو سالح
جه‌وده‌ت نووسین و به‌رهه‌مى دانسقه‌ى خۆیان تیا بڵاوکردۆته‌وه ، جگه له زمانى عه‌ره‌بى هاوکات شاره‌زاییه‌کى
به‌رچاوى له زمانه‌کانى : عیبرى ، سریانى ، فه‌ره‌نسى و ئینگلیزیدا هه‌بووه وسه‌ره‌تا له کۆلێژى ( پزیشکى )
وه‌رگیراوه . به‌ڵام دواتر لێى پاشگه‌زبۆته‌وه‌و کۆلێژى ( سه‌یده‌لیه) ى خوێندووه ، به‌سه‌ریه‌که‌وه و له ماوه‌ى ( 53
) ساڵى ته‌مه‌نیدا، ده‌یان کتێب و رۆمان وبه‌رهه‌مى جۆر به‌جۆرى بڵاوکردته‌وه و له ( 21ى ئابى 1914 ) دا
کۆچى دوایى کردووه . بڕوانه : عبدالحمید الرشودى ، انصفوا هژا الرجل جرجى زیدان النموژج الامپل
للعصامیه والنبوغ العبقرى ، منارات ( جریده ) ، ملحق پقافى اسبوعى یصدر عن جریده المدى ، العدد ( 2464
) ، الاربعا‌و، ( 25 نیسان 2012 ).
9 - که‌مال فوئاد ، کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى 1898 – 1902 ، ل 11- 30 .
10 - میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان پاشا : کوڕى به‌درخان پاشاى گه‌وره‌یه ، به‌ڵام تا ئێستا ساڵى له دایک بوون و
قۆناغى مناڵى زۆر ڕوون نیه که چۆن ژیاوه ، له ساڵى ( 1889 ) دا هاوکارى ئه‌مین عالى به‌درخانى براى
بووه له ڕاپه‌ڕینێکیدا دى سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى عوسمانى له ناوچه‌ى ته‌رابزون و سنووروکانى باکورى
کوردستان که تیایدا سه‌رکه‌وتوو نه‌بوون ، بۆ یه‌که‌م جارو له ( 22ى نیسانى 1898 ) دا یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى
کوردى له قاهیره بڵاوکردۆته‌وه‌و ناوى لێ ناوه ( کوردستان ) ، له ساڵى ( 1908 ) به‌دواوه‌و به تایبه‌تى پاش
به‌رپابوونى هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى عوسمانى په‌یوه‌ندى کردۆته حیزبى ئازادى و ئیتلافى عوسمانى ) ه‌وه‌و له
ده‌وروبه‌رى ساڵى ( 1917 ) دا کۆچى دوایى کردووه و له ژیانیدا ته‌نها دووکوڕى هه‌بووه به ناوه‌کانى ئایه‌ڵڵا و
فارووقه‌وه له گه‌ڵ تاقه کچێکى دا که تائێستا نازانرێ ناوى چى بووه . بڕوانه : هوگر گاهر توفیق ، الکرد و
المساله الارمنیه 1877 – 1920 ، دار ئاراس للگباعه والنشر ، ( اربیل : 2012 ) ، ص 320 ، فه‌رهاد
پیرباڵ ، پێشه‌کى : کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى 1898- 1902، کۆکردنه‌وه‌وپێشه‌کى : دکتۆر که‌مال
فوئاد ، له بڵاوکراوه‌کانى بنکه‌ى ئه‌ده‌بى و ڕووناکبیرى گه‌لاوێژ ، ( سلێمانى : 2000 )، ل 14.
11 - محه‌مه‌د عه‌لى پاشا : محه‌مه‌د عه‌لى پاشاى کوڕى ئیبراهیم ئاغا ، که به‌دامه‌زرێنه‌رى میسرى نوێ و
بنه‌ماڵه‌ى خدێوى میسرى ناوده‌برێت ، ساڵى ( 1769 ) له شارى ( قۆله ) ى وڵاتى ئه‌لبانیا له‌دایک بووه ، به‌ڵام
به‌پێى گێڕانه‌وه‌ى یه‌کێک نه‌وه‌کانى و له یادى (100 ) ساڵه‌ى گۆڤارى ( المصور ) ى میسریداده‌لێت : ( ئه‌م
بنه‌ماڵه‌یه به بنه‌چه له دیاربه‌کرى وڵاتى کوردانه‌وه هاتووه‌و لێره‌وه باوکى محه‌مه‌د عه‌لى ودووبراى هاتوونه‌ته
شارى قۆله ) و به‌زۆرى له‌م شاره‌دا پێ گه‌یووه‌و قۆناغه‌کانى خوێندنى ده‌ست پێ کردووه ، تائه‌وکاته‌ى له سوپاى
عوسمانیدا بۆته ئه‌فسه‌رى سه‌ربازى و ئه‌وکاته‌ى سوپاى فه‌ره‌نسیه‌کان وڵاتى میسریان داگیرکردووه ، محه‌مه‌د
عه‌لى وه‌کیلى تیپى سه‌ربازى قۆله بووه و له‌وده‌مانه‌شیدا که‌سوپاى عوسمانى له شه‌ڕى ( ئه‌بى قیر )ى ساڵى (
1799 )دا به‌رانبه‌ر به‌فه‌ره‌نسیه‌کان شکستى هێناوه ، فه‌رمانده عوسمانیه‌که‌ى گه‌ڕاوه‌ته‌وه و محه‌مه‌د عه‌لى
جێگاى گرتۆته‌وه و پله‌ى سه‌ربازى بۆ پله‌ى ( به‌گباشى ) به‌رزکراوه‌ته‌وه ، دواى ده‌رچوونى فه‌ره‌نسیه‌کان له
وڵاتى میسر له‌لایه‌ن سوڵتانى عوسمانیه‌وه محه‌مه‌د عه‌لى کراوه‌ته والى میسرو نازناوى ( پاشا ) ى پێ به‌خشیوه،
دواتر توانیویه‌تى گه‌وره‌ترین ده‌سه‌ڵات و فه‌رمانڕه‌وایه‌تى له میسردا پێکه‌وه بنێ و هاوکات وڵاته‌کانى سودان و
شام بخاته ژێرده‌سه‌ڵاتى خۆیه‌وه‌و کۆتایى به‌هه‌ندێک بزوتنه‌وه‌ى یاخى گه‌رى بهێنێت ، به‌جۆرێک بووه جێى
مه‌ترسى وڵاتانى ئه‌وروپاو په‌یماننامه‌ى له‌نده‌نى ( 1841 ) یان به‌سه‌ردا سه‌پاندو سنووریان بۆ ده‌سه‌ڵاته‌که‌ى دانا
، به‌ڵام وه‌کتر توانى له ڕووى جۆربه‌جۆرى سه‌ربازى ، ئابوورى و به‌ڕێوه‌بردنه‌وه میسر ئاوه‌دان بکاته‌وه ، تا
ئه‌وکاته‌ى له ته‌مه‌نى ( 83 )دا ، له شارى ئه‌سکه‌نده‌ریه کۆچى دوایى کرد . هه‌رچه‌نده نه‌وه‌کانى تا ساڵى (
1952 ) له ده‌سه‌ڵاتدا ماونه‌ته‌وه وکاروبارى میسرى خدێویان به‌ڕێوه‌بردووه . بڕوانه : که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ،
چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ک له مێژووى گه‌لى کورد ، ب1، ( به‌غدا : 1985 )، ل 250، محمد على الصویرکى ، معجم
اعلام الکرد فى التاریخ الاسلامى والعصر الحدیپ فى کردستان و خارجها، ( السلیمانیه : 2006 ) ، ص 662
– 663 .
12 - به‌درخان پاشا : کوڕى عه‌بداڵ خانى کوڕى ئیسماعیل خانه ، ساڵى ( 1802 یان 1803 ) له شارى
جه‌زیره‌ى ( ناوه‌ندى میرنشینى بۆتان ) له‌دایک بووه ، له ماوه‌ى ساڵانى ( 1821- 1847 ) کاروبارى میرایه‌تى
بۆتانى که‌وتۆته ئه‌ستۆ ، له ده‌رئه‌نجامى ڕاپه‌ڕینه‌که‌یدا ( 1843- 1847 ) له‌لایه‌ن سوڵتان عه‌بدولمه‌جیدى
یه‌که‌مى ( 1839- 1861 ) عوسمانییه‌وه ، بۆشارى قه‌نده‌هیه‌ى دورگه‌ى ( کریت )ى نێو ده‌ریاى سپى
ناوه‌ڕاست دوورخراوه‌ته‌وه ، دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆماوه‌یه‌ک ، له وڵاتى شام ژیاوه‌و له ساڵى ( 1869 ) دا له
شارى دیمه‌شق کۆچى دوایى کردووه‌و له گۆڕستانى ( سالحَیه ) ى گه‌ڕه‌کى کوردان و له نزیکى گۆڕى
مه‌ولاناخالیدى نه‌قشبه‌ندییه‌وه نێژراوه . بڕوانه : صلاح هرورى ، اماره بوتان فى عهد الامیر بدرخان 1821-
1847 ، ( دهوک : 2000 ) ، ل 13- 14 .
13 - بڕوانه: فه‌رهاد پیرباڵ ، پێشه‌کى : کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى 1898- 1902 ، ل 14.
14 - میر شه‌ره‌فخانى به‌دلیسى : ساڵى ( 1543 ) له شارۆچکه‌ى ( گروهورد ) سه‌ر به‌شارى ( قوم ) ى وڵاتى
ئێران له دایک بووه ، ئه‌مه‌ش له کاتێکدا بووه ، که میر شه‌مسه‌دینى باوکى حه‌وت ساڵى ته‌واوبوو ، په‌یوه‌ندى به
فه‌رمانڕه‌وایانى سه‌فه‌وییه‌وه کردبوو ، به‌تایبه‌تى له‌ماوه‌ى حوکمڕانیه‌تى شا ته‌هماسبى یه‌که‌مدا ، دایکى کچى (
ئه‌میر خانى موسلۆ ) بووه ، له‌وکاته‌شه‌وه ، که باوکى له کاروبارى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى دوورخرایه‌وه ، توانیوویه‌تى
بگاته ده‌سه‌ڵات و ماوه‌یه‌ک کاروبارى ناوچه‌کانى ساڵیان و مه‌حموود ئابادو گه‌یلانى خراوه‌ته ئه‌ستۆوه ، له
مردنى ته‌هماسب شا به‌دواوه ، ئیسماعیل میرزاى دووه‌م به هه‌مان شێوازى پێشوو، بانگى کردۆته‌لاى خۆى له (
قه‌زوین ) و پله‌ى ( میرى میران ) ى له‌ناوچه کوردنشینه‌کان و لوڕستان و گۆرانى پێ سپاردووه . دواتر
به‌هۆى هه‌ندێک پیلانى کاربه‌ده‌ستانى سه‌فه‌وییه‌وه‌و تێکه‌وتنى چه‌ند که‌سایه‌تیه‌ک ، لاى سوڵتانى عوسمانى مورادى
سێیه‌م ، به‌وه‌ى موڵکه‌کانیان بۆ بگێڕنه‌وه ، گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌و کراوه‌ته فه‌رمانڕه‌واى به‌دلیس و نازناوى ( خان ) ى
دراوه‌تێ ، له ساڵى ( 1597 )دا ، له کاروبارى به‌ڕێوه‌بردن دوورکه‌وتۆته‌وه‌و کتێبى : ( شه‌ره‌فنامه )ى به‌زمانى
فارسى نووسیوه‌ته‌وه‌و له ساڵى ( 1603 ) دا ، کۆچى دوایى کردووه بڕوانه: مصگفى احمد النجار ، شرفخان
بدلیسى ومنهجه التاریخى من خلال کتابه شرفنامه ، ( دهوک : 2007 ) ، ص 36 - 41 ، محمد على
الصویرکى ، معجم اعلام الکرد ، ( السلیمانیه : 2006 ) ، ص 343 – 344 .
15 - جه‌لیلى جه‌لیل ، بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، کۆتایى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌م ، ل 40 .
16 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 2 ) ، ( 23ى نیسانى 1898 ) .
17 - جه‌لیلى جه‌لیل ، بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، کۆتایى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌م – سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى
بیسته‌م ، وه‌رگێڕانى : سدیق ساڵح ، ( سلێمانى : 2000 ) ، ل 25 .
18 - جه‌لیلى جه‌لیل ، بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، کۆتایى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌م ، ل 26- 27.
19 - جه‌لیلى جه‌لیل ، بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، ل 32.
20 - ڕۆژنامه‌ى کوردستان ، ژماره ( 3 ) ، ( 20ى ئایارى 1898 ) .
21 - سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى دووه‌م : کوڕى سوڵتان عه‌بدولمه‌جیدى ( 1839- 1861 ) عوسمانیه ، له ژنى
دووه‌مى ، که ئه‌ویش جاریه‌یه‌کى شه‌رکه‌سى بووه‌و ناوى ( تیرى موژگان ) بووه ، له ( 21ى ئه‌یلولى 1882 )
دا له دایک بووه ، هێشتا ته‌مه‌نى حه‌وت ساڵان بوو ، که دایکى له ته‌مه‌نى ( 23 ) ساڵیدا کۆچى دوایى کرد ،
پله‌کانى خوێندنى لاى مامۆستاى تایبه‌ت ته‌واوکردووه‌و زمانى عه‌ره‌بى و فارسى و فه‌ره‌نسى به باشى زانیووه ،
که‌سایه‌تیه‌ک بووه ، به‌زۆرى ئاره‌زووى له خوێندنه‌وه‌و تیرهاویشتن و سوارچاکى کردووه . وه‌ک ده‌سه‌ڵاتیش
به‌سه‌ریه‌که‌وه نزیکه‌ى ( 32 ) ساڵ و ( 6 ) مانگ و ( 26 ) ڕۆژ له کاروبارى فه‌رمانڕه‌وایه‌تی عوسمانیدا
ماوه‌ته‌وه ( 1876- 1909 ) ، تا ئه‌وکاته‌ى له ( 10ى شوباتى 1918 ) دا ، کۆچى دوایى کردووه . بڕوانه :
ماجد محمد زاخویى ، الفرسان الحمیدیه 1891- 1923، ( دهوک : 2008 ) ، ص 35.
22 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 4 ) ، ( 4ى حوزه‌یرانى 1898 ) .
23 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 5 ) ، ( حوزه‌یرانى 1898 ) .
24 - ڕۆژنامه‌ى کوردستان ، ژماره ( 2 ) ، ( 23ى نیسانى 1898 ) .
25 - عه‌بدولڕه‌حمان به‌درخان : کوڕى میر به‌درخانى گه‌وره‌یه‌و له ساڵى ( 1868 ) دا له شارى ئه‌سته‌مبووڵ
له‌دایک بووه و به‌شێکى زۆرى پله‌کانى خوێندنى هه‌رله‌م شاره‌وه ده‌ست پێ کردووه ، پێش په‌یوه‌ندى کردنى به
ڕیزه‌کانى ئۆپۆوسیونه‌وه دژى ده‌وڵه‌تى عوسمانى و سوڵتانى عوسمانى ، جێگرى به‌ڕێوه‌به‌رى وه‌زاره‌تى
مه‌عاریف بووه ، له دواى میقداد به‌درخانى براى و له شارى جنێڤ کاروبارى ده‌رکردنى ڕۆژنامه‌ى کوردستانى
گرتۆته ئه‌ستۆ ، هاوکات ئه‌ندامى ڕێکخراوى ( ئیتیحادو ته‌ره‌قى )بووه‌و له گه‌ڵ حیکمه‌ت عارفدا ، ئه‌ندامى
کۆنگره‌ى دووه‌مى ئه‌وڕێکخراوه بوون ، که له ساڵى ( 1902 ) دا له شارى پاریس به‌ستراوه ، له ساڵى (
1910 ) دا ، به‌ڕێوه‌به‌رى یه‌که‌مین ( قوتابخانه‌ى کوردى ) بووه له شارى ئه‌سته‌مبووڵ و له ساڵى ( 1936 )
کۆچى دوایى کردووه . بڕوانه : هوگر گاهر توفیق ، الکرد والمساله الارمنیه 1877- 1920 ، ص 312،
صلاح محمد سلیم هرورى ، الاسره البدرخانیه ، نشاگها السیاسى والپقافى 1900- 1950 ، ( دهوک : 2004 )
، ص 23 .
26 - عه‌بدوڵڵا جه‌وده‌ت : کوڕى حاجى عومه‌ر واسف ئه‌فه‌ندییه ، له( 9ى ئه‌یلولى 1869 )دا ، له گوندى (
عه‌ره‌بکیر ) ى باکوورى کوردستان ، له بنه‌ماڵه‌یه‌کى ناسراوى کورد به ناوى ( عومه‌ر ئۆغلولیرى ) له دایک
بووه ، دایکى ناوى ( لامیعه مسته‌فا ) بووه ، له ( مایسى 1889 )داو له‌گه‌ڵ ئسحاق سکووتى هاوه‌ڵ و خه‌ڵکى
شارى ( دیاربه‌کر ) و ئیبراهیم تیمۆى به ڕه‌گه‌ز ئه‌لبانى و محه‌مه‌د ڕه‌شید شه‌رکه‌سی قه‌وقازیدا ، یه‌که‌مین
شانه‌ى ڕێکخراوى یه‌کێتى و سه‌رکه‌وتن ( ئیتیحاد و ته‌ره‌قى ) یان دامه‌زراند ، بۆ ماوه‌یه‌کى زۆر و دواى
هه‌ڵاتنى ، خۆى گه‌یاندۆته وڵاتانى ئه‌وروپا و به‌تایبه‌تى شارى ( جنیڤ ) ، پاشان له‌گه‌ڵ به‌شێک هاوه‌ڵانیدا ،
سه‌رگه‌رمى کارى سیاسى و چالاکى ڕۆژنامه‌وانى بووه له‌وانه بڵاوکردنه‌وه‌ى ڕۆژنامه‌ى ( عوسمانلى ) به
هه‌ردوو زمانى تورکى و فه‌ره‌نسى ، له ساڵى ( 1905 ) دا پارتى دیموکراتى عوسمانى داده‌مه‌زرێنێ و له‌نیوان
ساڵانى ( 1904- 1932 ) به‌سه‌ریه‌که‌وه ( 358 ) ژماره‌ى گۆڤارێکى به ناوى ( ئیجتهاد ) ه‌وه بڵاوکردۆته‌وه‌و
بیره‌جیاکانى خۆى له ڕێگاى ئه‌م گۆڤاره‌وه هێناوه‌ته گۆ و تا له‌ژیاندا بووه سێ ژنى هێناوه‌و له ( 29ى کانوونى
یه‌که‌مى 1932 )دا ، کۆچى دوایى کردووه و له گۆڕستانى مه‌رکه‌ز ئه‌فه‌ندى له شارى ئه‌سته‌مبووڵ نێژراوه ،
نووسه‌رێکى به به‌رهه‌م بووه‌و نزیکه‌ى چل کتێبى بڵاوکردۆته‌وه . بڕوانه : مالمیسانژ ( محمد گیفون ) ، القومیه
الکردیه و دکتور عبدلله جودت فى مگلع القرن العشرین ، ( اربیل : 2000 ) ، ص 9- 11، شوکرى محه‌مه‌د
سه‌گبان ، پرسى کورد کێشه گه‌لى که‌مینه نه‌ته‌وه‌کان ، وه‌رگێڕانى له فه‌ره‌نسییه‌وه : نه‌جاتى عه‌بدوڵڵا ، (
هه‌ولێر : 2013 ) ، ل 89 - 90 ، قادر سلیم شمو ، موقف الکورد من الحرب الاستقلال الترکیه 1919-
1922، ( دهوک : 2008 )، ص 24، ڕۆهات ئه‌لاکۆم ، کورده‌کانى ئه‌سته‌مبووڵى کۆن 1453 – 1925 ،
وه‌رگێڕانى : ئه‌حمه‌د تاقانه ،( هه‌ولێر : 2005 ) ، ل 103 – 104 .
27 - ئیسحاق سوکووتى : له ساڵى ( 1868 )دا له شارى ( دیاربه‌کر ) و له بنه‌ماڵه‌یه‌کى کورد له دایک بووه و
پزیشکى سه‌ربازى ته‌واو کردووه ، ئه‌ندامى به‌رایى و له ده‌سته‌ى دامه‌زرێنه‌رانى ڕێکخراوى ( ئیتحادو ته‌ره‌قى )
بووه ، له ساڵى ( 1896)دا، له لایه‌ن فه‌رمانڕه‌وایانى عوسمانیه‌وه وه‌ک سزایه‌ک بۆ ماوه‌ى ( 5) ساڵى ته‌واو
دوورخراوه‌ته‌وه بۆ دوورگه‌ى ( ڕۆدس) ، که‌چى له‌وێشه‌وه توانیویه‌تى هه‌ڵبێ و خۆى بگه‌یه‌نێته شارى پاریس
و له‌گه‌ڵ عه‌بدوڵڵا جه‌وده‌تى هاوه‌ڵیدا جگه له چالاکى سیاسى به‌کارى ڕۆژنامه‌وانییه‌وه خه‌ریک بووه ، بۆ
دواکاتیش ، له ساڵى ( 1903 ) دا له ( سان ڕیمۆ ) ى وڵاتى ئیتالیا کۆچى دوایى کردووه و هه‌واڵى
مردنه‌که‌شى به‌ناونیشانى : ( چیاع عڤیم )ه‌وه ، له دوالاپه‌ڕه‌ى ، ژماره ( 30 ) ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) دا
بڵاوکراوه‌ته‌وه ، به‌ڵام له ساڵى ( 1909 )دا و له لایه‌ن ( ڕزا نوور ) ه‌وه ته‌رمه‌که‌ى ده‌هێنرێته‌وه ئه‌سته‌مبووڵ و
له باخچه‌ى گۆڕستانى سوڵتان مه‌حموود ده‌نێژرێ . بڕوانه : ڕوهات ئه‌لاکوم ، کورده‌کانى ئه‌سته‌مبووڵى کۆن ،
ل 104- 105 ، جاوان حسین فیچ الله الجاف ، الکورد ودورهم فى جمعیه الاتحاد الترقى ، دراسه تاریخیه
1899- 1914 ، ( دیمشق : 2012 ) ، ص 69.
28 - بڕوانه: فه‌رهاد پیرباڵ ، پێشه‌کى : کوردستان یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ى کوردى 1898- 1902،
کۆکردنه‌وه‌وپێشه‌کى : دکتۆر که‌مال فوئاد ، ل15 ؛ جاوان حسین فیچ الله الجاف ، الکورد ودورهم فى جمعیه
الاتحاد الترقى ، ص 94 .
29 - سه‌باره‌ت به‌پرۆسه‌ى دوورخستنه‌وه‌ى به‌درخانیه‌کان له کوردستان بڕوانه : ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ ، دوورخستنه‌وه‌ى
ڕێبه‌رانى کورد له ده‌وڵه‌تى عوسمانى 1847- 1914، گۆڤارى ئه‌کادیمیاى کوردى ، ژمار ( 25 )، ساڵى
2013 ، ل 287 - 332 .
30 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 26) ، ( 14ى کانوونى یه‌که‌مى 1900 ) .
31 - ئه‌بو هوداى سه‌یادى : ناوى محه‌مه‌دى کوڕى حه‌سه‌نى وادى حه‌له‌بیه و به ئه‌بوهوداى سه‌یادى ناسراوه ، له
( 1849 ) له گوندى ( خان شیخۆن ) ى سه‌ربه شارى حه‌له‌بى وڵاتى شام له دایک بووه ، یه‌کێک بووه له
دووکه‌وته‌کانى ته‌ریقه‌تى ( ڕه‌فاعى ) و له کۆتاییه‌کانى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى سوڵتان عه‌بدولعه‌زیزى عوسمانى (
1861- 1876 ) دا هاتۆته شارى ئه‌سته‌مبووڵ و چاوى به سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى عوسمانى که‌وتووه ، ئه‌مه‌ش
له کاتێدا ، که هێشتا ته‌مه‌نى له‌ده‌وروبه‌رى ( 28 ) ساڵیدا بووه ، یه‌کێک بووه له‌وانه‌شى که له ململانێ و
دژایه‌تیه‌کى به‌رده‌وامى بیریارو ڕووناکبیرانى هاوچه‌رخى خۆیدا بووه . به‌تایبه‌تى هه‌ریه‌ک له عه‌بدولڕه‌حمانى
که‌واکبى ، جه‌ماله‌دین ئه‌ڤغانى ، مه‌عرووف عه‌بدولغه‌نى ڕه‌سافى ، جه‌میل سدقى زه‌هاوى و شاعیرى ناسراوى
کورد شێخ ڕه‌زاى تاڵه‌بانى ، که‌سایه‌تیه‌کى نزیکى سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى عوسمانى بووه‌و تاکۆتاییه‌کانى ده‌سه‌ڵاتى
له گه‌ڵیدا ماوه‌ته‌وه‌و له ( 1908 ) به‌دواوه دوورخراوه‌ته‌وه بۆ دوورگه‌ى ( برایلببۆ ) ى یونانى و تاکاتى مردنى
له ( 1909 )دا تیایدا ماوه‌ته‌وه . بڕوانه : هوگر گاهر توفیق ، دور الصحافه الکردیه فى تگویر الوعى القومى
الکردى 1898 – 1918 ، ( دهوک : 2004 ) ، ص 98 .
32 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژمار ( 7 ) ، ( 5ى تشرینى دووه‌مى 1898 ) .
33 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 13 ) ، ( 2ى نیسانى 1899 ) .
34 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 17 ) ، (15ى ئابى 1899 ) .
35 - پیته‌ر باڵه‌کیان ، دیجله‌ى گڕگرتوو ، مێژووى جینۆسایدى ئه‌رمه‌ن ، وه‌گێڕانى : ڕزگارى عومه‌ر عه‌لى ، (
سلێمانى : 2011 ) ، ل 44 .
36 - عونى فرسخ ، الاقلیات فى التاریخ العربى منژ الجاهلیه والى الیوم ، ( لندن : 1994 ) ، ص 132 .
37 - پیته‌ر باڵه‌کیان ، دیجله‌ى گڕگرتوو ، مێژووى جینۆسایدى ئه‌رمه‌ن ، ل 47 .
38 - هوگر گاهر توفیق ، الکرد و المساله الارمنیه 1877- 1914، ص 320- 321 .
39 - که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ، تێگه‌یشتنى ڕاستى و شوێنى له ڕۆژنامه‌نووسى کوردیدا ، ل 69 ، جه‌لیلى جه‌لیل ،
بووژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و نه‌ته‌وه‌یى کورد ، ل 41 ، هوگر گاهر توفیق ، الکرد و المساله الارمنیه ، ص 321 .
40 - فارس عپمان ، الکرد والارمن العلاقات التاریخیه ، گ2، ( السلیمانیه : 2013 ) ، ص 104 .
41 - که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ، تێگه‌یشتنى ڕاستى و شوێنى له ڕۆژنامه‌نووسى کوردیدا ، ل 69- 70 .
42 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 3) ، (20ى ئادارى 1898) ، هوگر گاهر توفیق ، الکرد و المساله ،
ص 322.
43 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 25 ) ، ( 1ى تشرینى یه‌که‌مى 1900 ) .
44 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 25 ) .
45 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان )، ژماره ( 7) ، ( 5ى تشرینى دووه‌مى 1898) ، فارس عپمان، الکرد و الارمن،
ص 105.
46 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان )، ژماره ( 7 ) .
47 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 26) ، ( 14ى کانوونى یه‌که‌مى 1900 ).
48 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 14)، ( 7ى نیسانى 1899) ، جه‌لیلى جه‌لیل، بوژانه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى ،ل
38.
49 - که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ، تێگه‌یشتنى ڕاستى و شوێنى له ڕۆژنامه‌نووسى کوردیدا ، ل 65 .
50 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 27 ) ، ( 13ى مارتى 1901 ) .
51 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 27 ) ، ( 13ى مارتى 1901 ) .
52 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 26 ) ، ( 14ى کانوونى یه‌که‌مى 1900 ) .
53 - عه‌بدوڵڵا محه‌مه‌د عه‌لیاوه‌یى ، کوردستان له‌سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانیدا له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مه‌وه
تا جه‌نگى یه‌که‌مى جیهانى، لێکۆڵینه‌وه‌یه‌که له مێژووى سیاسى ، ( سلێمانى : 2004) ، ل 165- 166 .
54 - کمال مڤهر احمد، کردستان فى سنوات الحرب العالمیه الاولى، ت: محمد الملا عبدالکریم، گ2، ( بغداد :
1984)، ص 89.
55 - ینڤر: حسام الدین على غالب النقشبندى ، عشیره الهموند ونفى قسم منها الى بلاد الاناچول ولیبیا فى أواخر
الپمانینات من القرن التاسع عشر، دراسه وپائقیه ، مجله ( ژین) ، العدد ( 3 ) ، تشرین الپانى 2011، ص 231
- 278.
56 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 28 ) ، 1ى جمادى الاخره 1319 ، ( 15ى ئه‌یلولى 1901 ).
57 - که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د ، تێگه‌یشتنى ڕاستى و شوێنى له ڕۆژنامه‌نووسى کوردیدا ، ل 64 ، الکساندر
پادماگریان ، گیو أقاسى ، تاریخ سیاسى و اجتماعى ارامنه ، انتشارات سازمان فرهنگى پاد ، ( تهران : ) ،
ص 63 .
58 - پیته‌ر باڵه‌کیان ، دیجله‌ى گڕگرتوو ، مێژووى جینۆسایدى ئه‌رمه‌ن ، ل 49 .
59 - هوگر گاهر توفیق ، الکرد و المساله الارمنیه 1877- 1920 ، ص 183.
60 - ماجد محمد زاخویى ، الفرسان الحمیدیه 1891- 1923، دارسبیریز للگباعه والنشر ، ( دهوک : 2008 )،
ص 67.
61 - دیفید مکدول ، تاریخ الاکراد الحدیپ ، ترجمه : راج أل محمد ، دار فارابى ، ( بیروت : 1996) ، ص
114 .
62 - ماجد محمد زاخویى ، الفرسان الحمیدیه 1891- 1923، ص 67
63 - کمال مڤهر احمد ، کردستان فى سنوات الحرب العالمیه الاولى ، ص 92 .
64 - مامه‌ند ڕۆژه ، تورکیاو دۆسیه‌ى جینۆسایدى ئه‌رمه‌ن ، دوسێى تورکیا ( گۆڤار) گۆڤارێکى تایبه‌ت به
کاروبارى تورکیایه ، ژماره ( 3 ) ، نیسانى 2006 ، ل 114 .
65 - دیفید مکدول ، تاریخ الاکراد الحدیپ ، ترجمه : راج أل محمد ، ص 118 .
66 - عه‌بدوڵڵا محه‌مه‌د عه‌لیاوه‌یى ، کوردستان له سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانى دا له‌ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى ، ل 169
– 170 .
67 - عه‌بدوڵڵا محه‌مه‌د عه‌لیاوه‌یى ، کوردستان له سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانیدا ، ل 169 .
68 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 28) ، ( 15ى ئه‌یلولى 1901) ، هوگر گاهر توفیق ، الکرد و المساله
الارمنیه 1877- 1920 ، ص 337 – 338 .
69 - یه‌نى چه‌رى : واته سوپاى نوێ ( الجیش الجدید ) ، هێزێکى سه‌ربازى تۆکمه‌ى ده‌وڵه‌تى عوسمانى بوو ، که
به‌شێوازێکى ڕێک و پێکوکارا ڕێکخرابوون ، هه‌ر له ڕاهێنان ، جل وبه‌رگ ، خواردن و په‌روه‌رده‌و فێرکردن ،
سه‌ره‌تاکانى سه‌رهه‌ڵدانى به‌زۆرى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕۆژگارى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى ( سوڵتان ئۆرخانى دووه‌م ) ى
عوسمانى و به‌تایبه‌تى له ساڵى ( 1324 )دا ، هه‌ڵبژاردنى ئه‌ندامه‌کانیشى به زۆرى له مناڵى ئه‌و دیان ( مسیحیى
) یانه‌وه سه‌رچاوه‌ى ده‌گرت ، یان له شوێن و وڵاتانى تره‌وه ده‌کڕدران و ده‌هێنرانه نێو ده‌وڵه‌تى عوسمانییه‌وه
له‌وانه ناوچه‌ى به‌لقان ، پاشان به‌شێوازێکى ئیلزامى و وه‌ک به تورکى پێى وتراوه ( دۆشرمه ) له سه‌ربازگه‌ى
تایبه‌تدا ڕاهێنانى پێویست و زمانى تورکیان فێرده‌کرا ، سه‌ره‌ڕاى بنه‌ماکانى ئایینى پیرۆزى ئیسلام ، به‌جۆرێک
هه‌رله کاتى فێرکردنیشانه‌وه دابه‌ش ده‌کران به سه‌ر سێ به‌شى سه‌ره‌کیدا :
1- ئه‌وانه‌یان که بۆ خزمه‌تگوزارى کۆشکى سوڵتان ئاماده ده‌کران .
2- ئه‌وانه‌یان که بۆ کاروبارى وه‌زیفه‌ى مه‌ده‌نى گه‌وره له وڵاتدا ڕاده‌هێنران .
3- ئه‌وانه‌یان که بۆ ڕیزه‌کانى سوپاى ( ئینکشارى ) واته سوپاى نوێ ڕێک ده‌خران و ڕاهێنانى تایبه‌تیان پێ ده‌کرا
، که به‌سه‌ریه‌که‌وه له‌وانه‌ى پێشووتر ژماره‌یان زیاتر بوو ، ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش به‌م شێوه‌یه له سوپاى عوسمانیدا
به‌رده‌وام بوو ، تا ئه‌وکاته‌ى له ده‌رئه‌نجامى ڕاپه‌ڕینیان ، له‌لایه‌ن سوڵتان مه‌حموودى دووه‌مى عوسمانییه‌وه و له
ساڵى ( 1826 )دا ، به یه‌کجارى هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه . على حسون ، تاریخ الدوله العپمانیه وعلاقاتها الخارجیه ، (
بیروت : 2012 ) ، ص 106 – 108 ، یوجین روجان ، العرب والفتوحات العپمانیه الى الحاچر ، ترجمه :
محمد ابراهیم الجندى ، گ2 ، ( القاهره : 2014 ) ، ص 41 ، ویکیبیدیا ، الموسوعه الحره ، 30 / 11 /
2015.
70 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 28 ) ، ( 15ى ئه‌یلولى 1901 ) .
71 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 31 ) ، ( 1ى نیسانى 1902 ) .
72 - ڕۆژنامه‌ى ( کوردستان ) ، ژماره ( 23 ) ، ( 11ى شوباتى 1900 ) .
)