جۆری توێژینه‌وه‌ : Original Article

نوسه‌ران

1 بەشی یاسا، زانکۆی گەرمیان، کەلار، عراق.

2 به‌شی مێژوو -کۆلێژی زمان و زانسته‌ مرۆڤایه‌تیه‌کان –زانکۆی گه‌رمیان

پوخته‌

خانه‌قین به‌ درێژایی مێژووى له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست خاوه‌ن پێگه‌یه‌کی جیوسیاسی گرنگ بوه‌ ئه‌م پێگه‌ گرنگه‌ى له‌ قۆناغێکى مێژووی بۆ قۆناغێکی ترى مێژووی گۆرانی به‌سه‌ردا هاتوه‌ ، له‌ مێژووی کۆندا له‌سه‌رده‌می ئه‌که‌د و سۆمه‌ریه‌کانه‌وه‌ بیگره‌ هه‌تاکو خۆبینینه‌وه‌ى وه‌ک یه‌کێک له‌ لقه‌ گرنگه‌کانی رێگه‌ى ئاورێشم. له‌ مێژووی هاوچه‌رخیشدا سه‌ره‌رایی گۆران له‌ به‌هایی پێگه‌یی جیوسیاسی بو به‌خاوه‌ن پێگه‌یه‌کی ئابوررى گرنگ به‌هۆی دۆزینه‌وه‌ى بیرى نه‌وت، هه‌روه‌ها بوون به‌ سنورێکی نێوده‌وڵه‌تی نێوان دوو ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی دژ به‌یه‌ک و هه‌میشه‌ ناکۆک.
له‌ دوای هاتنه‌ سه‌رته‌ختی به‌عسیه‌کان له‌ عێراق هه‌تاکو روخانی به‌عسیه‌کان ئه‌م شاره‌ توشی گه‌وره‌ترین شاڵاوی راگواستن وبه‌عه‌ره‌ب کردن وێرانکردن، سزادان و کوشتنی خه‌ڵکه‌که‌ی بوه‌ته‌وه‌.
ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ده‌یه‌وێت تیشک بخاته‌ سه‌ر گرنگی و پێگه‌ى جیوسیاسی خانه‌قین له‌ مێژوودا و هه‌روه‌ها دواتر وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ بداته‌وه‌ که‌ هۆکاره‌کانی په‌راوێزخستن و وێرانکردنی له‌لایه‌ن به‌عسیه‌کان چین، گرنگی پێگه‌ى سیاسی و ستراتیژی بۆ ئاینده‌ى هه‌رێمی کوردستان چیه‌؟.

 
یه‌که‌م / کوردی
ابراهیم محمد درویش بالانی،اپر البیئه‌ السیاسیه‌ فی التغییر الدیموغرافی فی مدینه‌ کلار (تحلیل جغرافی سیاسی ) گۆڤارى سه‌نته‌رى لێکۆڵینه‌وه‌ى ستراتیجی، ژماره‌ (1) ساڵی بیست و یه‌ک ، ئایارى 2013 .
ئه‌دهم ره‌مه‌زان، رێکه‌وتننامه‌ى سایکس بیکۆ، کونفرانسی سایکس-پیکو, زانکۆی سلێمانی, 2016. بڵاو نه‌کراوه‌.
حه‌مید عه‌دوڵا صاڵح ، نه‌خشه‌کانی ته‌عریب له‌ که‌رکوک ، گۆڤارى سه‌نته‌رى لێکۆڵینه‌وه‌ى ستراتیجی، ژماره‌ (3) ساڵی شانزه‌هه‌م، ئابی 2008.
ده‌ستورى عێراق ساڵی 2005 ، ئه‌نجومه‌نى نیشتمانی عێرق.
سى.جه‌ى. ئیدمۆنس، کورده‌کانی عێراق، وه‌رگێرانی عه‌بدولکه‌ریم عوزێرى، گۆڤارى کوردستان دیپلۆماتیک، ژماره‌ (2) کانونی دووه‌می 2014.
چیا، سیاسه‌تی راگواستنی کورد له‌ کوردستانی عێراق، گۆڤارى سه‌نته‌رى لێکۆڵینه‌وه‌ى ستراتیجی، ژماره‌ (4) ساڵی دووه‌م، کانونی دووه‌می 1994.
فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد ، تورکیا و درێژکردنه‌وه‌ى سنور تا روبارى سیروان ، گۆڤارى سه‌نته‌رى لێکۆڵینه‌وه‌ى ستراتیجی، ژماره‌ (2) ساڵی بیست و چوار، تشرینی دووه‌می 2016.
مایکل روبن، ده‌وڵه‌تی کوردی: لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک له‌مه‌ر کورده‌کان، دراوسێکانیان، وڵاتانی ناوچه‌که‌، وه‌رگێرانی : عه‌لى نادر، چاپه‌مه‌نی گه‌نج، چاپی یه‌که‌م،2017.
دووه‌م / عه‌ره‌بی
احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان- الیعقوبى، مصحح: محمد امین قناوی، دار الکتب العمید، بیروت،1422.
برسوی محمد بن عصى، اوچاع الممالک الى معرفه‌ البلدان و الممالک، مصحح عبدالرچا مهدی، دار نشر اسلامی ، بیروت، 1427.
بگرس بلغاکوفو انس خالدوف، رساله‌ پانیه‌ لابی دلفن: رحاله‌ القرن العاشر، نرجمه‌ : محمد منیر مرسی،عالم کتب، قاهره‌،1970.
بعپه‌ الامم المتحده‌ لمساعده‌ العراق (یونامی )، الحدود الداخلیه‌ المتنازع علیها ، الجز‌و الاول ، 2009.
خچیر عباس ابراهیم، استعمالات الارچ الزراعیه‌ فی قچا‌و خانقین، اگروحه‌ دکتوراه، غیر منشوره‌ کلیه‌ تربیه‌ ابن رشد، جامعه‌ بغداد، ۲۰۰٥.
ستیفان همسلی لونکریک، العراق الحدیپ من سنه‌ 1900الى سنه‌ 1950، سلیم گه التکریتی، دار الفجر للنشر و التوزیع.
عباس عزاوى، ‏موسوعه‌ تاریخ العراق بین احتلالین‏ ، الدار العربیه‌ للموسوعات , جلد 1، بیروت‏، 1425.
فرید هالیداى و اخرون , الاپنیه‌ و الدوله‌ :الاکراد فی العراق و ایران و ترکیا , ترجمه‌ عبدالاله النعیمی, معهد الدراسات الاستراتیجیه‌ , الگبه‌ الاولى ٢٠٠٦, بغداد -بیروت .
مارتن فان بروینسن، اڵاغا والشیخ و الدوله‌: البنى الاجتماعیه‌ و السیاسیه‌ لکردستان، ترجمه‌ : أمجد حسین،معهد الدراسات الاستراتیجیه‌، جز‌و الاول، الگبعه‌ الاولى،بغداد- اربیل – بیروت،2007.
10. محمد بن احمد کرمی، احسن التقاسیم، دار صادر، الگبعه‌ الپانیه‌، بیروت.
سێیه‌م /ئینگلیزی
A line in the sand( Britain , France and the struggle for the mastery of the middle east , James barr, simon & schuster UK Ltd 1st floor London, 2011.
چواره‌م /فارسی
جورج ناتانیل کرزن، ایران و قچیه‌ ایران، / ترجمه: غلام على وحید مازندرانى‏, انتشارات علمى و فرهنگى‏. داود بن علینقى، سفرنامه میرزا داوود وزیر گایف، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: دوم، 1386 .
عبد العزیز دورى ، بغداد ، ترجمه‌ : اسماعیل دونشاهی و ایدج پرونشانی، بنیاد داید المعارف اسلامی، تهران، 1375.
لئونارد ماسلى، از امتیاز نامه‌ دارسی تا کودتاى 28 مرداد-نفت- سیاست-کودتا، ترجمه‌: سعد رفیعى مهرێبادى، نشر رسام، تهران ، چاپ دوم،جلد1، 1366.
مرتچى راوندى ، تاریخ اجتماعی ایران ، ‏, انتشارات نگاه‏ , جلد 8 .
مرتچى راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات نگاه‏ ، جلد٤.
نقی لگفی ومحمد علی علیزاده، تاریخ تحولات اوروپا در قرون جدید، سمت،چاپ نهم، تهران 1391.
پێنجه‌م / ئینته‌رنێت
بیوار خنسی، شرکه‌ کردستان للغاز الگبیعی،`گوڵان میدیا ، 02/08/2016، http://www.gulan-media.com/arabic
تسامر مهدی جسام، الأهمیه‌ الجیوستراتیجیه‌ للمدن الحدودیه‌ مدینه‌ خانقین أنموژجا، موقع الالکترونی لجامعه‌ دیالى، 18/5/2016، http://www.uodiyala.edu.iq/
الجزیره‌، أکپر من 200 قتیل وجریح قبل مۆتمر المصالحه‌ العراقی، /2005/11/18، http://www.aljazeera.net/
قوات من البشمرکه‌ تنزل من الجبال وتتمرکز قرب خانقین، جریده‌ المدى، 2012/11/21 16:40 https://www.almadapress.com/Ar/
جدل بشأن تولی قیاده‌ عملیات دجله‌ مهامها فی کرکوک ودیالى، الحره‌/ العراق14سبتمبر، 2012 https://www.alhurra.com/a
غاز کوردستان العراق یلعب دورا هاما بمشروع نابوک، موقع الالکترونی حکومه‌ اقلیم کوردستان- العراق، http://cabinet.gov.krd